Zij lieten hun sporen achter

ZIJ LIEfEN hun sporen achter

een oplage van 3000 exemplaren. Het was de eerste Hebreeuwse Bijbel, waarin de verzen met cijfers waren aangegeven. Zeer oude handschriften waren voor de uitgave gebruikt. Reeds in 1667 verscheen een tweede druk in 4500, resp. 5000 exemplaren. De afzetmogelijkheden bleken buitengewoon.

Opmerkelijk is het autobiografische getuigenis, dat Joseph liet drukken in de inleiding op de Joods Duitse vertaling van het Oude Testament, die uitkwam hij zijn reeds genoemde zoon Immanuel, die het bedrijf van de vader voortzette:

Ik heb zelf enige jaren achtereen meer dan een millioen Bijbels voor Engeland en Schotland gedrukt. Er is daar geen knecht achter de ploeg en geen dienstmaagd zonder Bijbel. Heeft men niets te doen, dan wordt de Bijbel voor de dag gehaald om te voldoen aan het woord: Gij zult er van spreken als gij zit in Uw huis en als gij gaat op de weg.

Een Joodse drukker had zie la ingeleetd in de sfeer van het Protestantse West-Europa en hij had nieuwe mogelijkheden geschapen voor het propageren er\ an.

Voor de tweede editie had Chrixtolfel van Dijck de letter gegraveerd naar tekeningen, die overeenkwamen met de typen van de eerste uitgaven. Johannes Enschedé tekende in zijn letterproef van 1768 (dus ruim een eeuw later) daarbij aan, ‘dat deze lettersoort nog heden van de Joden voor het beste, schoonste en uitmuntendste Hebreeuwse schrift werd gehouden, en waaraan niets veranderd of verbeterd kan worden’.

In de zitting van de Staten Generaal van 10 juni 1667 werd besloten uit waardering van de autoriteiten voor deze Hebreeuw se Bijbel

synde volgens de attestatiën van de theologische faculteit en de professoren van de he-breeuwsche tale in de Universiteyten tot Leyden, Utrecht, Franeker en Groningen de cor-rexte ende exacxte druk als noyt voor dezen uitgekomen is, aan joseph Athias toetekennen een gouden keten met gouden medaille.

Bleef de invloed van Joseph Athias op de beschaving der Nederlanden uitsluitend bepaald tot zijn Bijbeluitgaven, of w as ook deze Sefardie bevriend met beroemde Amsterdammers uit de gouden eeuw? Er zijn vage berichten over vertrouwelijke relaties tussen deze drukker en Joost van den Vondel. Voor ons is dit alles te belangrijker omdat ook

58