Zij lieten hun sporen achter

VAN BARLAEUS TOT BAUDARTIUS

de bestudering der Joodse wetenschappen, ook door niet-Joden, humanisten en theologen. Het was de Bijbelstudie, die hiervan allereerst de weldadige impulsen onderging. Het was tenslotte de fraaie uitgave van de Bijbel door Joseph Athias, die de factor bij uitnemendheid werd, zodat de Catalogus der Bijbel-tentoonstelling, verschenen ter gelegenheid van de herdenking van het honderdjarig bestaan van het Neder-landsch Bijbelgenootschap in het Stedelijk Museum te Amsterdam (1913) kon schrijven, dat ‘aan de meest gebruikelijke tegenwoordige uitgaven van het Hebreeuwsche Oude Testament de uitgave ten grondslag ligt, die in 1661 en 1667 met een voorrede van Joh. Leusden bij Joseph Athias te Amsterdam verscheen’.

Wie was deze Joseph Athias, die terecht de beroemdste Joodse drukker uit de gouden eeuw wordt genoemd? Hij was uit Spanje afkomstig, waar hij in 1635 geboren was als zoon van Abraham Athias, die als martelaar op de brandstapel van de Inquisitie zijn leven had beëindigd. Aan het eind van het vierde deel van de fraaie Misjne Torah van Maimonides (Amsterdam, 1702) noemt Josephs zoon Immanuel zich ‘zoon van de grijsaard Joseph, die een zoon was van de martelaar A-braham Athias, die tot heiliging van Gods naam in Cordova werd verbrand op 17 Tammoez 5427’... Een korte, doch veelzeggende genealo-gisch-historische noot. Merkwaardigerwijze is ons een nauwkeurige beschrijving overgebleven van dit afschuwelijke auto da fé, waarbij vier mannen levend zijn verbrand. De Barrios, de waarschijnlijke echtgenoot van het Joodse Bruidje, heeft er een drama aan gewijd. In het humanistische Amsterdam vergaten de vroegere Marranen hun afschuwelijk verleden veel minder dan zou kunnen blijken uit hun zo evident aanpassingsvermogen.

De ondernemende Joseph wachtte de bedoelingen van de almachtige kerkelijke rechtbank niet af. Van Lissabon ontkwam hij over Hamburg naar Amsterdam, waar hij op achtentwintigjarige leeftijd huwde met Isabella Duwart. ‘Vier Mei 1663 ondertrouwden Joseph Athias van Lisbon, coopman, 28 jaar, de vader in Spange ...en Isabelle Duwart van Amsterdam, oud 29 jaar, ouders dood, geass. met haar zuster Gra-sie Duwart, woonent op de Anthonis Breestraat.’ ‘Coopman’ wordt hij genoemd; de aanduiding had duidelijker kunnen zijn, want vijf jaar vroeger, in 1658, had hij te Amsterdam een drukkerij opgericht, die veel beloofde. Op 31 maart 1661 had ‘Joseph Athias, joode, boekverkoo-per, ’t gilt gecocht en sijn burgerscedul vertoont’.

In datzelfde jaar verschijnt het Athias-Tenach, tot stand gekomen onder supervisie van de Utrechtse hoogleraar Johannes Leusden in

57