Zij lieten hun sporen achter

VAN BARLAEUSTOT BAUDARTIUS

problemen. Zó is het begrijpelijk, dat ook hij het contact zocht en vond met zijn populaire overbuurman Menasseh ben Israël. Hier sprak tot Rembrandt een man, die niet alleen behoorde tot de Sefardische gemeenschap zijner dagen, doch tot de gehele Joodse wereld. En die bovendien iemand mocht heten van groot algemeen weten, liefde voor de humaniora, besef van eigenwaarde, die was doorgedrongen in de kringen van een niet-Joodse, Europese intellectuele en aristocratische elite.

Op twee momenten raken beide figuren elkander. In 1636 vervaardigt Rembrandt de bekende ets, waarop de Rabbijn in sombrero zelfbewust is weergegeven. In 1655 illustreert de Meester Menasseh’s Fiedro Glcriosa 0 de la estatua de Nebuchadnesar; con mtichas y diversas authoridades de la S. S. y antiguos sabios. De problematiek van het uiterst zeldzame en kostbare werkje doet hier niet ter zake. Dat Rembrandt bij hoge uitzondering een boekje illustreerde en dat dit er een was van Menasseh ben Israël is voor ons meer dan voldoende. In de schaduw van de Zuider-toren werd een ‘verbond’ bezegeld tussen Neerlands grootste schilder en onze beroemdste rabbijn!

Met Menasseh zal Rembrandt ook hebben gesproken over Joodse achtergronden, over de Bijbel en de rabbijnse traditie, waarmee onze eerder gestelde vraag aan de orde treedt of de schilder de invloed van het Jodendom heeft ondergaan. Hier kunnen wij volstaan met slechts te wijzen op de enorme invloed, die de Bijbel heeft geoefend op zijn gehele oeuvre. Wij kunnen ons daarbij ontslagen achten van documentatie. Alle Bijbelse figuren herleefden actueel door zijn penseel. Onvergetelijk blijft als symbool Rembrandts moeder als de profetes Hanna. Wij zien de oude vrouw in devote aandacht gebogen over de Bijbel, die op haar schoot ligt. Een mystieke relatie tussen de lichamelijke moeder, die hem het leven schonk en de geestelijke, die zij n gehele scheppende kracht beheerste, is hier voor alle tijden neergelegd.

Niet alleen hebben wij de Bijbel ontmoet op het portret van Rembrandts moeder, wij kwamen het Boek der Boeken vaker tegen. Maar wij spraken nog niet over het boekwerk als zodanig, over ‘Tenach’, gedrukt in de oorspronkelijke taal en daarin gelezen en bestudeerd.

55