Zij lieten hun sporen achter

VAN BARLAEUS TOT BAUDARTIUS

nis van zulke verbindingen op dit allerhoogste niveau voor de beschavingsgeschiedenis der Nederlanden. Een vraag, die alleen maar beantwoord kan worden van uit een gezichtspunt, dat recht doet wedervaren aan de geestelijke structuur der Nederlandse humanisten, wier denkwereld veelal samenvalt met het historische merk van het zogeheten libertinisme.

De libertijnen behoorden tot de aristocratische regentenklasse der opgekomen steden. Hun belangen vallen samen met die van groothandel en industrieel kapitaal. De aspecten daarvan vereisten breedheid van visie en gematigdheid op politiek terrein. Dat deze Sefardische vreemdelingen belangrijke relaties meebrachten woog voor hen zwaarder dan verschillen op het gebied van geloof en natie. Zakelijke motieven leidden reeds vroeg tot ideologische opportuniteit.

De verdraagzaamheid van de zeventiende-eeuwse Libertijn heeft niets te maken met het moderne begrip tolerantie. Vandaar dan ook, dat in Nederland geen sprake kon zijn van iets als emancipatie. Het toepassen van zulk een begrip, dat immers bij de achttiende en negentiende eeuw hoort, op zeventiende eeuwse toestanden, miskent iedere historische en wijsgerige inslag.

Daardoor kon ook voor de Joden, voor Menasseh en zijn Sefardiem, de soepele houding der libertijnen nimmer basis vormen voor een in-tern-Joodse ontwikkeling, waarin (om het modern te formuleren) as-similatie-idealen konden ontstaan. De ‘verdraagzaamheid’ bleef de Jood terugwijzen naar het opportunistisch uitgangspunt en dwong hem aldus gedurig tot het behoud van zijn speciale kenmerken. Bij de Portugese Joden bleef er een scheiding tussen hun Marranen-bewust-zijn en hun sociaal-economische structuur. In het gunstigste geval wordt dit Marranen-bewustzijn naar Nederlands model gemoduleerd, doch geen enkel Nederlands motief wordt voorlopig innerlijk bepalend voor hun geestelijke gerichtheid. Menasseh denkt eraan, naar Engeland te vertrekken als de Eerste Engelse Oorlog in volle gang is. Tijdens de Tweede Engelse Oorlog, als de Messiaanse Beweging van Sabbattai Tswi de hele Joodse wereld op haar grondvesten doet schudden (in het staartjaar 1666), verlaten tientallen Sefardiem Nederland, omdat zij vermoeden, dat Engeland en Frankrijk de grote machten van morgen zullen zijn.

Ook Menasseh kon zich rustig bezig houden met het propageren van nieuwe diaspora-mogelijkheden voor de Marranen. Zijn stappen bij Cromwell tot wedertoelating van Joden in Engeland zijn wereldberoemd geworden. De Amsterdamse rabbijn kiest in zijn—op Mar-

49