Zij lieten hun sporen achter

VAN DE MARRANEN TOT MARNIX

mak kon uitdrukken in het Frans, het Duits, het Engels. Maar ook— verwondert het ons bij een Marraan—in het Spaans, Portugees en Latijn. En tenslotte: in het Nederlands ófwel Vlaams. Wij zien zijn contouren voor ons, een ‘mercator sapicns’ in de dop. Alle Sefardische centra der Jodenheid zullen zich in deze eeuwen onderscheiden door hun uitnemende onderwijsinstituten, door hun onaflaatbare zorg voor de jonge kinderen, jongens zowel als meisjes. Er is iets ontroerends in de kennismaking met zeer jonge joodse gemeenten in de diaspora, die nog voordat er aan iets anders gedacht kan worden, zich occuperen met de opvoeding, de ‘chinoeg’, de inwijding van het jonge kind in het veld van weten, dat, zoals Joodse moeders tot in onze dagen gewoon waren te herhalen, ‘men je nooit kan afnemen’.

Ook de Marranen kenden dit dwingende opvoedingsschema. Hun kinderen waren en hieven voorbestemd tot zwerven en daarom moest hun geestelijke uitrusting van meet at aan worden geperfectioneerd. Wat weten wij nog van de innerlijke atmosfeer van deze vroege generaties ballingen, die vaak in de nacht op nauwelijks of niet-zee-waardige schepen een kleine haven in Portugal verlieten? Waarheen? Op hoop van zegen. En dan kwamen ze ook naar Antwerpen en Middelburg. Wat verbond hen aanvankelijk met zulke steden in het Noorden, waar vreemde mensen woonden, die zij nauwelijks verstonden? Welke wegen van het heimwee bewandelden hun fantasieën, als zij op zo’n eerste avond gingen slapen in een logement, in een schuur ot ergens anders, vaak bespied door spionnen van de Inquisitie? In Antwerpen vooral, dat bekend stond als een ‘net van weerspannige stromingen, dat fataal de oude vormen van het stedelijk leven in hun aanschijn zou veranderen'.

Het Marranenleven kende het losgeslagen-zijn van de natuurlijke levensankers. Sommigen vonden vroeger of later in den vreemde de weg naar het Jodendom terug, ook in Middelburg, waar aan de Jodengang een Portugees-Joodse begraafplaats overgebleven is uit het midden der zeventiende eeuw. Nog bestaat aan de Rouaanse kade 17 het huis, waar Paulo Jacomo de Pinto omstreeks die tijd gastheer was van een schuilsynagoge op Walcheren.

Maar anderen konden of wilden of durfden niet hun levensweg in het Jodendom vervolgen. De historie der Marranen is vervuld van de tragiek van de afstand. Ook de laatste wereldoorlog heeft ons laten zien welke breuken kunnen ontstaan in organische evoluties. Zij wilden—in onze categorieën vertaald—niet weer op lijsten staan. Marcus Perez werd vurig Calvinist. Het contact met Calvinistische vrienden

27