Zij lieten hun sporen achter

INLEIDING

Van nu af aan dringen de Joden de Nederlandse maatschappij binnen. Het is begrijpelijk, dat deze evolutie na 1796 gepaard moest gaan met het vager worden van de oorspronkelijke Joodse kern. De geëmancipeerde Jood was nu eenmaal gedwongen te zitten op minstens twee stoelen en de onwrikbaar traditionele Jood, die deed of wilde doen alsof de Emancipatie niet had plaatsgevonden, werd min of meer afgesloten van een levende cultuurontwikkeling. Een cultuurontwikkeling, die middelpuntvliedend als zij was, voorlopig althans niet veel ruimte meer overliet voor een positieve, nationale oriëntering op eigen Joodse waarden.

Tragischer! De ervaring, dat ondanks Emancipatie er een Joods vraagstuk was blijven bestaan, ja, dat dit soms nog scherper werd, leidde bij velen tot een vlucht uit het eigen volk. De doop scheen een bij uitstek probaat middel om het gehate Jodendom kwijt te raken. Een ondankbaar middel, van binnen uit verfoeid! Vroeger en later.

In het algemeen kent de moderne Joodse geesteshouding, afgezien van de hier gesignaleerde vaandelvlucht, twee wegen. De ene, die eerst vrij laat naar voren kwam, de nationale, wenst in een wereld, waarin iedere groep zich het recht voorbehoudt van een eigen kenmerk, eveneens zelfbewust ‘ik’ te zeggen. De andere grijpt, over de fnuikende problematiek heen, naar een nieuwe levenshouding, die zich boven of tussen de volkeren tracht te handhaven. Het Jodendom vervaagt tot een onbewuste, mythische aangelegenheid, het verliest zijn legitieme oorsprong en wordt tot een soort wereldethiek, pasklaar te maken voor velerlei stromingen, richtingen, ideeën. Uit het klassieke, Bijbelse, nationaal-Joodse, wettische gedachtencomplex evolueert een normatieve religie van de geest. Het is vooral Theodor Lessing geweest, de schrijver van JüJischer Selbsthass, die hierover aangrijpende waarheden heeft geformuleerd.

Deze vlucht in de geest werd de klassieke nooduitgang van de moderne diaspora-geschiedenis. De ‘geest’ immers is internationaal, zoals de waarheid, het recht, de zedelijkheid. Abstracte idealen vormden een aantrekkelijk surrogaat voor de oorspronkelijke nationale religie. De Joden werden tot dragers van waarden, die onafhankelijk waren van bloed en bodem; het Jodendom tot een wereldhistorische missie met een taak boven-nationale, inter-nationale ideeën te hoeden en te propageren. Er ontstond een Joods type, welks ideologie omlijsting moest zijn van onontbolsterde, verdrongen Joodse levensdriften. In alle grote bewegingen van de negentiende eeuw, ook in Nederland treffen wij ze aan, idealisten, denkers, daders, wonderlijke figuren,

21