Zij lieten hun sporen achter

De reacties van beide kinderen op het milieu van hun vaderlijke rebbe vormen twee chapiters op zichzelf. De biografie van Jacob Israël demonstreert ons het leven van een artist, die in blinde woede jegens de hem omringende maatschappij alle uiterste vormen vond van critiek, afbraak en zelfverguizing. Maar dit alles ook nimmer zonder een hartstochtelijk berouw en schuldgevoel, dat zich steeds weer ontlaadde in een even hevige als hulpeloze omarming ener collectiviteit. Aanvankelijk anarchist, dan socialist. Als gevolg van zijn homosexu-ele roman Pjpeljntjes in conflict met de S.D.A.P., doorleefde hij enkele jaren van volstrekte losgeslagenheid, die hem aan de rand van de zelfvernietiging bracht. Het is nog altijd niet helemaal duidelijk, wat deze bij uitstek pathologische figuur in de jaren 1905-09 precies heeft uitgespookt. Vele contacten van hem blijven duistere plekken op de kaart van zijn leven. Is hij een tijdlang Christen geveest? Heeft hij gedacht aan een klooster ?

De Joodse jongen, die door Izak de Haan in 1896 werd gezonden naar de Rijkskweekschool te Haarlem, welke hij in 1900 als afgestudeerd onderwijzer verliet, was zijn Joodse opvoeding blijkbaar geheel kwijtgeraakt. Nog in Het jaar der dichters; muzenalamatiak voor 1911, samengesteld door J. Greshoff, verschijnt van Jacob Israël de Haan een merkwaardig katholiserend gedicht, gewijd ‘Aan den heiligen Thomas van Aquino, Doctor Angelicus’. Maar, het dient vermeld, dit wordt terstond op de volgende pagina gevolgd door het schoonste sabbath-lied, dat ooit uitzijn dichterlijke pen vlood:

Heilige Dag, die na zorgvolle week

Als een Vriend komt in onze schoone woningen...

Wij staan voor raadselen, die misschien nimmer volledig zullen kunnen worden opgelost. Want het leven van Jacob de Haan, die zich tijdens de rel om Pijpeïijntjes plotseling naar oude trant Jacob Israël ging noemen, blijft in zichzelf één gecontinueerd probleem, waarvan de existentie niet eens gelocaliseerd blijft tot dit koele Joodse Westen, doch facetten vertoont van het chassidische Oost-Europa, met zijn rechtstreekse kanalen in de richting van de bronnen der Joodse mystiek. Zelfheeft hij, voorzover mij bekend, éénmaal in zijn leven hierover gesproken voor de jongeren van de Amsterdamse Mizrachisti-