Zij lieten hun sporen achter

ZIJ LIETEN HUN SPOREN ACHTER

den boek, blijft discutabel. Want onrustig bleven de rebbe, de ‘rebbe-tseente’ en de ‘jelodem’.

Volgens het bevolkingsregister kwamen op 5 september 1885 van Opsterland Izak de Haan en gezin. Hij betrok de woning Spoorstraat, wijk G302C, later genummerd G365, thans Oranjestraat 64. Vóór 1890 trok hij naar Dampad 38, vandaar naar Hogendijk 102 (nu 132, bij de Lagehorn), vervolgens Dampad 66 (in 1900). Daar woonde hij tot 1912 toen hij verhuisde naar Menschikoffstraat 65. In januari 1914 vertrok hij naar Amsterdam.

Ook te Zaandam werd de rebbe meegesleurd in allerlei troebelen, sociaal-economische problemen en verdere ‘tsores’, waarzonder het een rebbe blijkbaar nu eenmaal niet vergund was te leven. Maar ook hier, als in Smilde en Gorredijk, heeft Izak de Haan een waardigheid vertoond, die hem gunstig onderscheidt van velen zijner ‘ambtsbroeders’ in den lande. Hij ging er—om het populair te formuleren—niet onderdoor. Bij de acties, die tegen het eind van de vorige eeuw hebben geleid tot het oprichten van een ‘vakvereniging’ voor godsdienstonderwijzers (‘Achawa’) speelde ook hij een, zij het bescheiden rol. Hij gold in brede kringen als een ‘Achawa-rebel’, die flink van zich afbeet en dat op vaak geestige wijze. Van hem ook is het verhaal bewaard, dat hij op Grote Verzoendag eens midden in de dienst ophield, toen achter hem twee grote ‘Parnosem’ (bestuurders der gemeente) aan het ‘sjmoezen’ waren. Toen hem verwonderd werd gevraagd, waarom hij zweeg, reageerde de ‘gazzen’: ‘Als mijn meerderen spreken, voegt het mij te zwijgen.’

Het is begrijpelijk, dat bij arme rebbes hun dubieuze maatschappelijke status licht kon leiden tot onlustgevoelens jegens de maatschappij in het algemeen en via deze schakel tot kritiek op godsdienstige verhoudingen. Ook van Izak de Haan wordt verteld, dat hij niet altijd zó in het orthodoxe gareel liep, als van een rebbe kon en mocht worden verwacht. Verhalen van oud-leerlingen vooral laten dóórschemeren, dat de rebbe niet geheel vrij was van ‘vrij’-zinnigheid. Zo ook wordt het begrijpelijk, dat hij later het reüsseren van zijn beide letterkundige kinderen met instemming aanvaardde en beider gemengde huwelijk (toch zeer ongewoon in zijn verhoudingen) zonder meer accepteerde. Dit neemt intussen niet weg, dat het rebbe-milieu van Izak de Haan de inspiratiebron bij uitnemendheid werd voor twee kinderen, die ieder geheel op eigen wijze de beschavingsgeschiedenis van Nederland hebben verrijkt en wier Joodse wezen onomstreden blijft.

230