Zij lieten hun sporen achter

ZIJ LIETEN HUN SPOREN ACHTER

de boze geesten op te roepen. Uit welk bijgeloof het onvertaalbare woordje ‘unbeschrieën’ tevoorschijn kwam, dat in zovele Joodse verhalen een rol speelt.

Om welke handel ging het? Zadok van den Bergh dreef te Geffen een zaak, een winkel, in kruideniers- en grutterswaren, die hij ruilde tegen boter, die door de boeren uit de omstreken werd geleverd. De boter werd weer verkocht in Amsterdam en Rotterdam, soms in Brussel of Antwerpen. Toen Simon van den Bergh veertig jaar oud was verhuisde het gezin naar Oss, dat niet alleen een groter centrum was dan Geffen, maar dat bovendien een naar verhouding vrij omvangrijke Joodse gemeente bezat, met een ‘sjoel’; een echte ‘kille’. Hij was te Geffen in 1819 geboren, was klein van gestalte en liep vrij slecht. Mocht hij lichamelijk niet sterk zijn, hij was een knappe jongen met zwart krulhaar. Een echte Joodse jongen, die zijn leven lang het oude Jodendom trouw zou blijven.

Simon van den Bergh—de eigenlijke stichter van het wereldconcern—moet inderdaad naar de structuur van zijn persoonlijkheid als Jood worden benaderd. De beschouwing van zijn zoon liegt er niet om. Sabbath en Joodse feestdagen werden in ere gehouden. De arbeid rustte naar het oude woord van Mozes:

Als dan de zon in het Westen daalde en de sterren aan den hemel kwamen, zeide Vader, ten derden male uit de kerk gekomen, de gebeden op, waarbij den Sabbath werd uitgeleide gedaan (‘Hawdala’). Weder nam hij den kelk wijn, de veelkleurige kaars werd aangestoken, om uitgedoofd te worden met den wijn, waarover de zegen weder werd uitgesproken.

Wij zongen het ‘Hammawdiel bein koudesj legoul’, op de aloude wijs, wenschten elkander ‘een mazzelige week’ en dan was het uit met de heerlijkheid. Vlug werden de werk-kleeren aangetrokken, de deuren van den winkel geopend, waar soms tientallen menschen stonden te wachten; de Katholieken, geloovig als zij zelf waren, eerbiedigden de vroomheid onzer Ouders, en stoorden hun Sabbathrust nooit. De brieven, die gedurende den Sabbath waren gekomen, werden geopend en de daarin staande orders uitgevoerd. Op den Zondag werd slechts binnenshuis werk verricht, om de gevoelens van de andersdenkenden niet te kwetsen. De winkel was wel geopend, doch de gordijnen bleven neergelaten.

Waren de weken altijd ‘mazzeldik’? Met de komst naar Oss begon de uitbreiding van de zaken naar Engeland. Zoals de familie Jurgens had ook Simon een open oog voor de nieuwe mogelijkheden, maar hij schijnt zich aanvankelijk de problemen, die er verbonden waren aan het zaken doen in en met een vreemd land niet te hebben gerealiseerd. De boterhandel was op zichzelf reeds een bijzonder speculatief bedrijf. In het jaar 1868 kon een crisis niet meer worden voorkomen en

160