Zij lieten hun sporen achter

ZIJ LIETEN HUN SPOREN ACHTER

leven van Simon van den Bergh en Elisabeth van der Wielen begint als een sprookje:

Daar waar de Maas de heuvels van Limburg verlaat, de lage landen binnenstroomt en in kronkelende bochten de NoorJ-Oosthoek van de provincie Noord-Brabant omsluit... daar ligt de plek, waar Vader en Moeder, hun ouders en bloedverwanten zijn geboren en getogen, waar zij leefden en werkten.

Geïnspireerd uit een combinatie van liefde en eerbied voor ouders, werd dit boek van een Joodse industrieel een authentieke kroniek o-ver de wordingsgeschiedenis van een wereldbedrijf, dat eens—hoe lang, hoe kort eigenlijk geleden—op zo primitieve wijze in het noorden van Brabant begon. Zadok van den Bergh was te Geiten, dicht bij Oss geboren op 25 april 1765. In zijn tijd was zijn naam \\ ijd en zijd bekend, aldus de auteur, ‘en bij hem begint onze eigenlijke familie-historie.’ Veel is van de vroegere geschiedenis van dit geslacht niet bekend. Hoe zou het ook mogelijk zijn! Eenvoudige Joden, ‘mediene-sjtampers’, brave ‘Jehoediem' (Joden), die ’s morgens hun gebeden deden, dan de deur uitgingen, ’s middags ergens op het veld naar Jeruzalem gekeerd ‘minche dawwenden' (het middaggebed uitspraken), tegen de avond doodmoe thuiskwamen, nog wat ‘lernden’, ‘sjoele-gingen’ en dan gingen slapen, om de volgende morgen dit alles te herhalen tot vrijdagmiddag... Dan werden ze onrustig en gingen ze zich haasten, want de ‘schoure sol kaan lecho doudie heeren’, de koopwaar mocht niet het mystieke gedicht van Salomo Alkabetz horen, het ‘lecha dodie’, waarmee sinds onheugelijke tijden de sjabbath werd begroet, die naar het woord van de dichter ‘van de armsten onzer rijke koningen maakt, waar wij ballingen zijn, van streek tot streek'.

Van zijn vader hoorde de schrijver dan ook zeer weinig over diens grootvader, een zekere Daniël, wiens facta en gesta verloren zijn gegaan als zovele concrete herinneringen aan duizenden en tienduizenden van ons volk. Archieven kenden kleine ‘killes’ als Geffen nauwelijks. Wat ‘mohel-boekjes’ (besnijdenisboekjes) bleven soms over, waarin een accuraat ‘mohel’ (kerkelijk besnijder) de namen nauwkeurig opschreef van alle Joodse jongetjes, die hij had opgenomen in het Verbond van Abraham. Geboortedata en sterfdata werden in de regel bijgehouden op schutbladen van oude gebedenboeken. Eerst als de Franse Tijd aanbreekt, treden vele provinciale Joden uit de burgerlijke anonimiteit, en onder hun genoemde Zadok van den Bergh:

Bar devant Notis Maire de la Commune de Gejjen Canton d’Oss, Arrondissement de Bois le Duc, Département des Bouches du Rhitt, s^}est présenté Zadok Daniël domicilie d Geffen lequel a déclaré qu’il adopte le nom de Van den Bergh, pour nom de familie,

158