Zij lieten hun sporen achter

DE HEER VAX HET JOODSE TEISTERBAXT

schrijven, die geschiedenis zouden maken. De eerste, de beroemde Bezwaren tegen Jen geest der eeuw, spoedig gevolgd door een nieuwe mokerslag: de SaJJuceén met die aangrijpende Paulinische woorden aan het begin: ‘Ben ik dan uw vijant geworden, u de waerheyt seggende V De Nederlandse wereld van zijn dagen zou deze brutale Jood, die zich tegen de verworvenheden van een hele eeuw verzette, inderdaad tonen, dat hij haar vijand was geworden. Zijn deur werd bewaakt; ja-ren daarna gold hij als staatsgevaarlijk. Het begin van het neo-Calvi-nisme in de Nederlanden wordt in de geschiedenisboeken terecht verbonden aan schrifturen van een Joodse intellectueel die, nauwelijks vijfentwintig, invloed oefent op de Christelijke Nederlandse cultuur.

Goethe vertelt ergens de sage van de 'Jude mit dem Probierstein’, de legendarische figuur van de Joodse goudsmid der Middeleeuwen, die later symbolisch werd voor ‘die intellektuelle Redlich kcit und Un-bestechlichkeit der jüdischen Wahrheitsforscher’. De Jood, de eeuwige non-conformist, die niets onechts voor echt laat doorgaan; het kritische geweten der volkeren en daardoor vooral in het moderne anti-semitisme tot de ‘zersetzende Kritiker’ geworden, in totalitaire landen geschuwd als een besmettelijke ziekte. Ziedaar Da Costa ten voeten uit, althans in deze jonge jaren. Wat deert hem? Hij zal het Christendom met hamers in harten slaan. Hoort naar hem. Het is alsof de woorden uit de bladzij steken: ‘Meent gij dit?’ zegt op zekere dag Professor Simons. ‘Mijnheer’, aldus Isaac, ‘weet nu eens en voor al, dat wat ik zeg of schrijf, ik het altoos meen.’

Voor zulke consequente romantici had ook het Christelijke Nederland geen plaats gereserveerd. Behoudens dan die hele kleine kring rondom Bilderdijk en het Réveil, hoewel zelfs daar figuren als Willem de Clercq op afstand blijven. ‘De uitsluiting, die ik en mijne vrouw van alle kanten ondervinden, is te algemeen en te consequent, dan dat ik ze aan iemand wijten kan...’, aldus Da Costa aan zijn vriend Willem. ‘Wat U betreft, broeder, aan de welgemeende liefde die gij mij toedraagt, twijfel ik nimmer. Doch sedert 1S24 reeds was Uw huis zoodanig ingericht dat er voor mij en de mijnen zelden plaats was.’

De maatschappelijk berooide en uitgestoten dichter ontvlucht tenslotte voorgoed de werkelijkheid. Nu ‘Portugal’ hem heeft verstoten en het Israël van het Westen hem heeft verlaten, vlucht hij zijn derde en beslissende vaderland binnen: de eeuwen. Het rijpe dichterschap van de jaren na 1840 vormt uiteindelijk een overkapping van zijn totale leven. Wat hem altijd had ontbroken (en dit is hetzelfde), wat hij altijd in anderen had gemist, kwam nu tevoorschijn: de eenheid. De een-

111