Zij lieten hun sporen achter

ZIJ LIETEN HUN Sl’OREN ACHTER

Op zijn historische lessen ontfing ik in nog teederen leeftijd de eerste indrukken dier historische waarheid van Mozes en het Oude Testament, die mij onder de leiding eener aanbiddelijke Voorzienigheid, om dus te zeggen, de eerste zelfbewustheid schonken eener roeping als Israëliet.

Veel groter was de indruk, die Bilderdijk op Isaac maakte. In de Joodse kringen van Amsterdam was de grote Willem geen onbekende. Mozes Lemans, Isaacs rebbe ‘voor de Joodse vakken’, bracht zijn favoriete leerling zelf met de nationale poëet in contact, onbewust van de uiteindelijke gevolgen daarvan. Maar het was vooral in Leiden, waar Isaac van 1816 af studeerde, dat de vertrouwelijke omgang tussen Bilderdijk en Da Costaeen aan vang nam.

Sedert 1817 was Bilderdijk aldaar privaat-docent in de vaderlandse geschiedenis. Temidden van een aantal begaafde studenten, die zijn privatissimum volgden, was Isaac da Costa de meest gegrepene. Begrijpelijk, want voor de privaat-docent had het Joodse volk zijn apart karakter behouden. Binnen de afgeslotenheid van de Wet van Mozes was hem, de Calvinistische wijsgeer, het voortbestaan van dit volk een voorbeeld van Gods leiding in het wereldgebeuren. De Joden waren Gods uitverkorenen, die eens—in het einde der dagen—Christus, uit Israël geboren, zouden erkennen ook als hun Verlosser.

Het naderen van de Messiaanse tijd was voor Bilderdijk een reëel iets. Wat het perspectief is voor de levenswerkelijkheid, dat is het Messiaanse verlangen voor dichterlijke dromers. Wat al voorspellingen deed hij, hunkerende naar die grote toekomst. Het verleden der Joden bleef hem ookeen bron van velerlei bespiegelingen. Hij beroept zich op uitspraken der rabbijnen, op mededelingen van kabbalisten. Hij gebruikt zelfs Hebreeuwse uitdrukkingen, geheel in de traditie der zeventiëndeeeuwers. Leerde hij niet(maarzondersucces)Hebreeuwsl:

Het boekjen van Helmont [Afbeelding van het ware natuurlijke Hehreeuwsche A.B.C., door F. M. van Helmont, Amsterdam 1697] is mij uit mijn vroege kindschheid bekend, toen ik aan mijn Grootmoeders schoot met de printjens speelde en er de eerste He-breeuwsche letters uit leerde kennen.

Dat waren geluiden, die Isaac da Costa nooit had beluisterd in zijn Amsterdamse omgeving. Toen hij geboren werd, was de officiële E-mancipatie der Joden nog geen anderhalf jaar oud. De discussies over de gelijkstelling moet hij in zijn vroege jeugd overal hebben gehoord, aan tafel, in de'snoge’, in de straten en op de pleinen van de Jodenhoek. Zeker zal hij zijn geconfronteerd met de separatistische neigingen der Portugezen, die in de Emancipatie het einde voorvoelden van hun bevoorrechte posities, maar dit sloot toch niet in, dat de reeds ge-

106