Moeder in Israël - een geschiedenis van het Amsterdamse Asjkenazische jodendom

jaren golden. Hiermee zijn wij van de inhoud van het Joodse boek gekomen tot zijn sociaal-economische betekenis. Op dit spoor naderen wij nu tot een internationaal Joods conflict over de uitgave van de Babylonische Talmoed.

Toen de editie van Proops in 1752 begon (de gehele uitgave van dit machtige werk duurde van 1752 tot 1765) hadden de uitgevers zich van te voren verzekerd tegen nadruk en daarvoor niet alleen Approbaties verzorgd van vele Rabbijnen doch zelfs een privilege van de Staten-Generaal. Niettemin begon Meschullam Salman Frankel uit Sulzbach eveneens met de druk van een Talmoed-uitgave. Oude concurrenten zouden elkander op leven en dood bestrijden. Met het wapen van de ban werd vooral van de zijde der Amsterdamse firmanten gestreden en zij bleven overwinnaar. Maar deze overwinning kon niet verbloemen, dat de familie Proops met dit grote project haar krachten te boven was gegaan. Langzaam maar zeker dient de achteruitgang zich aan van een drukkersbedrijf, dat zich toch nog jaren kon handhaven en dat — van ons huidig standpunt gezien — een der fraaiste hoofdstukken heeft geschreven van het culturele Joodse leven in onze gemeente.

Hoevele boeken met de letters van Proops zwerven nog over de Joodse wereld. En — het zij volledigheidshalve vermeld — Proops was lang niet de enige Asjkenazische drukker-uitgever. Vele bedrijven bloeiden, soms kort, soms — als Proops — zeer lang. Wij noemen de firma, die gesticht werd door Naphtali Herz Rofé uit Embden, ook genaamd Dr. Hartog van Embden. Tot in de 19e eeuw hield deze het uit! Ook haar producten muntten uit door de kwaliteiten, waarom Amsterdam in de historie van het Joodse Boek onvergankelijke roem verwierf. Goed Hollands papier, diep-zwarte inkt, grafisch verantwoorde indeling van de bladzijde, voortreffelijke correctie etc. etc. Als in 1685 te Breslau overwogen wordt een drukkerij in de nabijheid van die stad op te richten, wordt dit door de magistraten ontraden, „weil in Holland zu Amsterdam drei starke jüdische Druckeryen seyn aus welchen die Bücher zu See nacher Danzig und der

Memel gebracht und damit die Juden in Polen und Litthauen versehen werden ”

Dan reeds!

Speciaal mag hier vermeld worden de Jiddische literatuur, die in Amsterdam verscheen en die niet slechts betrekking had op vertalingen van belangrijke Hebraïca in de galoeth-taal (die door de gewone man zo goed werd begrepen) doch ook op zelfstandige Jiddische letterkunde. Tot het laatste genre behoort ook het hier al eerder geciteerde geschiedenisverhaal van Menachem ben Salomo Ha-levie Amelander Sjeëriet Jisraëel. Het verscheen voor het eerst in 1743, en wel als vervolg op het bekende Josippon, dat eindigt met de verwoesting van de tweede Tempel. Amelander sluit daarbij aan en wel tot zijn eigen tijd. Oncritisch tegenover zijn Joodse en niet-Joodse bronnen, blijkt het boek waardevol, niet het minst voor de geschiedenis der Joden in Nederland, speciaal Amsterdam. Amelander is in zijn geschiedbeschouwing altijd pragmatisch aanwezig. Hij wil lering trekken uit de geschiedenis. „So er geleient hat was vor alte zeiten geschehn is, den kan er sich ein exempel der vun nemen, gleich ein chogom gesagt die gelerntheit macht einen alt sunder jaren.”

Van de populaire volksboeken, die in deze volkstaal te Amsterdam verschenen, en die in de letterlijke zin van het woord werden stukgelezen, noemen wij de „S e n n e Re n n e”, waarvan diverse Amsterdamse edities het licht zagen. De titel is een verbastering van de

34