Moeder in Israël - een geschiedenis van het Amsterdamse Asjkenazische jodendom

is onwetendheid, het „amratses”. Wat verstaan wij daaronder? Het oude woord, dat „men heel veel moet weten om am ha-arets te worden genoemd”, spreekt boekdelen. Slechts een Joods milieu, waarin het weten een overwegende rol speelt, kan dit aanvoelen. Wij worden herinnerd aan het verhaal van een Amsterdamse Jood — kind uit een goed Joods burger-milieu omstreeks 1920 — die in Parijs was komen te wonen en daar het contact had gevonden met een moderne „Rabbijn”. Sinds de man op een „Toe Bisjwat”-bijeenkomst aanwezig was geweest en daar de geestelijke wist te vertellen, dat thuis in Amsterdam dit feest nog „Rosj Hasjana La’ilanot” werd genoemd, gold hij als een geleerde in de reform-kille! Alles is betrekkelijk, doch zeker amratses.

Voor kennis is studie noodzakelijk. Een oud Joods woord zegt: „Een Lamden is niet iemand, die kart lernen, maar die lernt.” In het 17e en 18e eeuwse Amsterdam werd gelernt en op hoog niveau; tora-studie werd beschouwd als de basis der Joodse gemeenschap. Het Tenach-woord uit Josua 1 : 8 gold en geldt voor iedere Joodse generatie: „Dit wetboek mag niet wijken uit uw mond, maar overpeins het dag en nacht, opdat gij nauwgezet handelt overeenkomstig alles wat daarin geschreven is, want dan zult gij op uw wegen uw doel bereiken en zult gij voorspoedig zijn.”

Er waren reeds vroeg in Amsterdam diverse chewres, waar ijverig in groepsverband werd gestudeerd. Wij noemen Hachnasat Kalla en Gemieloet Chasadiem. Sje’eriet Jisraëel spreekt nadrukkelijk van het Beth Hamidrasj van de eerstgenoemde. Grote Rabbaniem als Chagam Tswi beschikten over een eigen Klaus-Beth Hamidrasj, waar zij dagelijks met chagamiem de Wet bestudeerden.

Van een officieel Beth Hamidrasj is eerst in 1740 sprake, als R. Arjeih Leib ben R. Saul daartoe het initiatief neemt.

Dit Beth Hamidrasj schiep gelegenheid tot regelmatige studie voor iedereen, die dat wenste. Het moet worden onderscheiden van het eigenlijke onderwijs, dat onder het patronaat stond van de vereniging Talmoed Tora, die reeds sinds het midden van de 17e eeuw bestond. Een echte school, verdeeld in klassen van 30 leerlingen, onder leiding van onderwijzers, die zelf lokaliteiten ter beschikking stelden. Omstreeks het midden van de 18e eeuw waren er 7 docenten werkzaam, die ongeveer 250 kinderen Joods-Lager-Onderwijs verstrekten. Voor voortgezet onderricht zorgde de vereniging Lomede Tora, die het speciale talmoedisdie onderwijs voor gevorderden voor haar rekening nam. Als inspecteur van het gehele onderwijs trad de Raw op.

Welgestelden kozen voor hun kinderen particuliere rebbes, die het blijkbaar niet altijd even gemakkelijk hadden. In een akte (1740) lezen wij van rebbe Gabriël Isaaks van Rosanes, die op kamers woonde bij de drukker Jacob Heimans. Genoemde Gabriël had van ouders van leerlingen, die nota bene de hele dag bij hem bleven (eten en drinken werd hun van thuis verzorgd), een pak slaag gekregen toen hij om zijn lesgeld kwam vragen.

Het ideaal van de Amsterdamse Rabbaniem bleef intussen een Jesjiewa, een echte Leerschool voor het Rabbijnse Jodendom. De oprichting daarvan gaat terug op een initiatief van de zoon van Arjeih Leib, Rabbi Saul Amsterdam, die van 1755 tot 1790 de leiding van de Joodse Gemeente in handen had. In de Joodse wereld is hij bekend gebleven om zijn boek „Binjan Ariel”, een toespeling op de naam van zijn vereerde vader: Ben Arjeih Leib. In de Rabbonoes-brief, waarin Rabbi Saul door de Parnassiem

31