Moeder in Israël - een geschiedenis van het Amsterdamse Asjkenazische jodendom

Stille Oceaan en vervolgens terug naar de Amerikaanse westkust. De expeditie zal vijf jaar in beslag nemen, aldus Baker.”

De wereld was in de voorafgaande eeuwen toch al „groter” geworden. Columbus had Amerika ontdekt. Terloops mag hier worden gewezen op de theorieën over de Joodse afkomst van de grote pionier en van het belangrijke aandeel der (Sefardische) Joden aan de ontdekkingsreizen in het algemeen. Dat hun verdrijving uit het Pyrenees Schiereiland in hetzelfde jaar plaatsvond, is een coïncidentie, die voor vele historici en sociologen in het wetenschappelijk onderzoek werd en wordt betrokken. Een onloochenbaar feit is het, dat de Sefardische migratiebewegingen ook het Amerikaanse Westen hebben opgezocht. Dat zij, de Sefardiem, overal in de centra belandden, waarvan de bloei in eerste en laatste instantie het gevolg was van het gehele veranderde wereldbeeld, is gemakkelijk aan te tonen. Op deze wijze hadden zij ook Amsterdam gevonden.

Maar relatief laat, namelijk eerst een eeuw na de verdrijving. Hoe dit te verklaren? Wanneer wij uitgaan van de veronderstelling, dat ongeveer 300.000 Sefardische Joden na 1492 werden uitgewezen, dan kan men naar een globale schatting vaststellen, dat ongeveer een derde uitweek naar Turkije, waar de economische structuur aanvankelijk aantrekkelijk scheen. Kleinere groepen wendden zich naar Frankrijk en Italië, Noord-afrikaanse landen als Marokko, Algiers en Egypte en tenslotte naar het Amerikaanse continent. Het grootste en rijkste deel had een voorlopige schuilplaats in Portugal gevonden, waar zij tegen een hoge schatting konden blijven af wachten. Vandaar kwamen verschillende kooplieden eerst naar hier op het moment, dat het handelskapitaal in bloei was geraakt en kolonies waren verworven. Tegen andere theorieën in moet worden vastgesteld, dat de Portugese Joden van Nederland niet de grondleggers van dit kapitalisme zijn geweest, doch dat zij een ontwikkeling hebben bevorderd, die reeds ver voor hun komst had ingezet. Oppenheimer formuleert terecht (zulks in tegenstelling tot Sombart): „Nicht dort blüht der Kapitalismus auf, wohin die Juden kommen, sondern die Juden kommen dorthin, wo der Kapitalismus aufblüht.” Wel bleken de Sefardiem met hun kennis van de koloniale handel en hun (vooral Mediterrane) relaties voor deze landen van de grootste betekenis. Dit wordt ook door Menasseh ben Israël als argument gebruikt bij zijn onderhandelingen met Cromwell over de wedertoelating van de Joden in Engeland.

Wij schijnen met deze beschouwing even af geweken van ons eigenlijke thema. In waarheid echter kan de komst van de Asjkenaziem naar Amsterdam niet los worden gezien van de vroegere vestiging der Marranen in de Noordelijke Nederlanden. Zij hadden de basis gelegd voor een nieuwe en thans blijvende Joodse gemeenschap in de Lage Landen. De vernietiging der Middeleeuwse gemeenten lag reeds in een zeer ver verleden. Te Amsterdam maar ook in andere steden was een nieuwe mogelijkheid geschapen voor Joden om te kunnen leven en hun speciale capaciteiten te kunnen ontplooien Er is een verhaal overgeleverd uit de jaren 1654/1655, toen als gevolg van aanhoudende kozakkenpogroms enige schepen met 300 Joodse vluchtelingen uit Memel binnenliepen in Texel om vandaar naar Amsterdam te stevenen. Zij werden niet alleen door de Joden, doch ook door de Christenen met liefde ontvangen. Sefardische jongeren riepen een vereniging in het leven met de tekenende naam, betrekking hebbende op Amsterdam, „Zè Sja’ar Ha-Sjamajiem” (Dit is de poort van de Hemel; zie Genesis 28 : 17).

15