Moeder in Israël - een geschiedenis van het Amsterdamse Asjkenazische jodendom

in 1614 plaatsvonden en waaraan de naam van de wapensmid Vinzenz Fettmilch verbonden blijft.

Vaz Dias onderzocht in het Amsterdamse archief de puiboeken over de jaren 1635 tot 1670, intekenregisters dus waarin alle huwelijken te Amsterdam gesloten, werden geregistreerd. Ook de Joden waren evenals andere gezindten verplicht hun huwelijken door de stedelijke overheid te doen voltrekken. Maar de op deze wijze tot ons gekomen cijfers zijn onvolledig, omdat de Joden niet altijd aan deze plicht hebben voldaan. De oorzaken, die hiertoe hebben geleid, kunnen van principiële doch ook van practische aard zijn geweest en in de regel waarschijnlijk een combinatie van beide. Voor diaspora-Joden, die nog geheel leefden binnen de haag van onze traditie, was de choepa de enig-denkbare en de enig-noodzakelijke juridische huwelijksvoltrekking. Daarnaast zullen vele D.P.’s uit de 17e eeuw hier niet altijd „officieel” hebben vertoefd. In de sfeer van de vervolgingen, die zij aan de lijve hadden ondervonden, paste wel enige reserve tegenover registratie. Angst voor lijsten was ook onze voorouders niet vreemd.

Als wij dit weten, begrijpen wij, dat het aantal van 126 huwelijken, dat de puiboeken bevatten, slechts een gering deel van het werkelijk aantal zal zijn geweest. Doordat de geboorteplaats van bruidegom en van bruid moest worden opgenomen, kunnen wij van 252 Joden de herkomst leren kennen. Welnu, 177 blijken afkomstig uit Duitsland, Oostenrijk, Bohemen en Lotharingen. Voor ons voldoende aanleiding om (ongeacht de gereserveerdheid van Vaz Dias) in het algemene historiebeeld de situatie bij onze Oosterburen als factor te erkennen in de trek der Joden naar het Westen. Als wij de 28 uit Polen en Lithauen daar nog bij tellen, zijn we al over de tweehonderd. Gezwegen nog van de niet-geregistreerden, die wij toch zeker veelal zullen moeten zoeken bij de slachtoffers der vervolgingen

Bovendien wijst de algemene tendens van de 17e eeuw in de richting van migratiebewegingen der Joden. Een oppervlakkige blik op het derde hoofdstuk van het zesde deel van Simon Dubnow Weltgeschichte des jüdtschen Volkes, laat ons niet lang twijfel over de structuur van het Europese Jodendom:

„Fortdauerndes Mittelalter (1492—1'519).

Das Judentum im Kampfe der Obskuranten mit den Humanisten: Pfefferkorn und Reuchlin.

Die Reformation. Luther und die Juden.

Der Kampf ums Recht. Karl V. und Josel von Rosheim (1520—1556).

Die Juden in Österreich und Böhmen unter der Geiszel der Ausweisungsbefehle (bis 1/564).

Die Juden in Prag und Wien unter Kaiserlichem Schutz (1564—1618).

Das Frankfurter Ghetto. Die Judenhetze im Jahre 1-614.

Die Not der alten Gemeinden und die neue Kolonie in Hamburg.

Der Dreiszigjahrige Krieg (1618—1648).

Die Juden Ungarns unter österreichischer und türkischer Herrschaft”.

En zelfs als de situatie der Joden in Duitsland gedurende de 30-jarige Oorlog in het algemeen gesproken niet eens altijd zo erg is geweest als dat in vroegere en latere jaren wel het geval was of zou zijn (de oorzaken daarvan doen hier niet ter zake) dan toch

12