Van Israelieten tot Israeliers

zijn en de beken van Uw wijsheid buiten hun oevers zullen vlieden — als alle mensen de kracht zullen verwerven dezelfde wonderen te doen die binnen Uw bereik liggen, eerst dan zullen de horden van de duistere machten verdwijnen, eerst dan zal de tijd der verlossing aanbreken...”

Hier ligt - op het moment dat in West-Europa de Aufklärung furore zal maken - het prille begin van een nationale bezinning op oeroude Joodse idealen. De wervende kracht van dit woord hield een toekomstbelofte in, die niet kon worden misverstaan. Begaafde leerlingen van de Beseht als Rabbi Dow Bär van Mesritsch (hij heet de Maggid = prediker) droegen de boodschap verder. Van zijn volgelingen zijn — vooral door Martin Buber — bekend geworden Schmelke van Nikolsburg, Suszja van Hanipol en Jacob Jitzchak van Lublin. Het Chassidisme veroverde het Joodse Oosten. Maar zoals iedere religieuze volksbeweging van onder af — het werd verdacht. En wel door zijn natuurlijke tegenstander: het Rabbanisme. Dat alleen het Joodse geloof (hoe primitief ook beleefd) en niet het kennen en doorleven van de Wet (Halacha) de basis vormde van deze “Afscheiding” maakte de Rabbijnse autoriteiten achterdochtig en onder hen de grootste talmudische geleerde van zijn eeuw: Rabbi Elia uit Wilna (1720-1797), wie de titel van Gaon werd toegekend en die als de Wilnaër Gaon (vulgo: de Wilner Go’on) tot in onze dagen vermaard bleef.

Een dramatische strijd wachtte het Joodse Oosten, onbarmhartig fel, zoals alleen maar bij godsdiensttwisten pleegt voor te komen. In Lithauen begon het, waar al spoedig — in het geheim — chassidische gemeenten waren gevestigd. Een eigenaardige aanleiding leidde de uiteindelijke botsing in. Voor de grote sterfte onder de zuigelingen in Wilna werden nota bene de Chassidim verantwoordelijk gesteld! Hun toch al aanmatigend optreden tegenover de Gaon, gevoegd bij hun fanatisme (begrijpelijk binnen het kader van iedere secte, die van nature strijdbaar moet zijn), werd te veel voor de Rabbijnen, die naar het beproefde Joods-legitieme wapen van de “ban” grepen. Dat was in het jaar 1772. Dat daardoor de uitbreiding van het Chassidisme hoogstens zou worden bevorderd en zijn innerlijke weerstand versterkt, behoeft nauwelijks te worden vermeld. Maar voor ons is het thans nodig van de interne geschiedenis even over te stappen naar de externe; om het in de stijl van het Chassidisme te formuleren: van de hemel naar de aarde. En niet alleen naar de aarde van Polen, maar ook naar die van Rusland.

De ban, waarvan boven sprake was, werd dus uitgevaardigd in het jaar 1772, dat wil — vertaald in de geschiedenis van dit deel van de wereld — zeggen: in het jaar van de eerste der drie Poolse delingen. Tussen 1772 en 1796 (waarin de laatste der drie delingen plaatsvond) voltrekt zich de triumf van het Chassidisme. Het is de periode, waarin vooral in Wit-Rusland zich een gesloten chassidisch centrum vormt onder de bezielende leiding

3 6