Van Israelieten tot Israeliers

naast antisemitische excessen in de provincie (vooral de Elzas) dat het papieren beginsel van gelijkheid nog niet altijd een halt zou toeroepen aan instincten, die leefden in een volk, dat gedurende eeuwen door vaak fanatieke geestelijken was opgevoed. Instincten, die tussen 1789 en 1848 vaker waren opgelaaid, ook in Frankrijk. Maar uiteraard in veel ernstiger mate in het land dat van oudsher op een slechte reputatie kon bogen ter zake van het draagstuk der Joden. Wij bedoelen Duitsland.

Dat in Duitsland de periode na 1815 uiterst problematisch was, werden we reeds gewaar. De formulering van Artikel 16 der Bundes akte maakte het vrije steden als Frankfurt am Main, de Hansesteden Lübeck en Bremen mogelijk de klok terug te zetten naar de tijden van vóór de Franse Revolutie. Alles wat de Fransen (en vooral ook de door vele Joden bewonderde Napoleon) aan politieke en maatschappelijke vrijheid hadden gebracht, werd te niet gedaan.

Bovenal in Pruisen deed zich een felle reactie gelden. Het gold hier een relatief grote groep Joden, die zich, van ongeveer 120.000 in 1815, in 1848 tot ruim 200.000 had uitgebreid. Omstreeks dat laatste jaar telde alleen de gemeente Berlijn reeds 8000 zielen.

Kwetsende beperkingen knotten de Joden op schier ieder maatschappelijk terrein. De ons reeds bekende reacties daarop van mannen als Heine en Börne mogen karakteristiek heten voor deze periode van Romantiek en oplevend, van mystiek druipend, nationalisme. Eerst de liberale Juli-Revolutie van 1830 brengt ook hier wat frisse lucht. De greep van de Heilige Alliantie laat af. Een figuur als Riesser (1806-1863) is typerend voor deze fase der Joodse historie, die immers van een Jood eiste dat hij de status van zijn groep pasklaar maakte voor de nieuwe verhoudingen. Twee geschriften van hem verduidelijken dit reeds door hun titel: Über die Stellung der Bekenner des Mosaischen Glaubens in Deutschland en Verteidigung der bürgerlichen Gleichstellung der Juden gegen die Einwürfe des Herrn Doktor Paulus.

In het eerste riep Riesser op tot strijd tegen de Jodenhaat in naam van de hoogste idealen der mensheid. De late resten van zijn geseculariseerd Joods ideaal krijgen gestalte in de woorden: “Der Glaube an die Macht und an den endlichen Sieg des Rechtes und des Guten ist unser Messiasglaube: laszt uns fest an ihm halten!” Dat van het eigenlijke Messiaanse Jodendom niet veel meer in zijn ideologie valt te bespeuren blijkt uit de tweede publicatie, die ontkent dat er nog zoiets als een Joods volk zou bestaan.

“Aber wo ist denn der andere Staat (neben dem deutschen), gegen den wir Pflichten zu erfüllen haben? Wo ist das andere Vaterland, das uns zur Verteidigung ruft? Uns vorzuhalten, dass unsere Väter vor Jahrhunderten oder vor Jahrtausenden eingewandert sind, ist so unmenschlich als es unsinnig ist. Wir sind nicht eingewandert, wir sind eingeboren, und

24