Van Israelieten tot Israeliers

doet schudden (in het staartjaar 1666), verlaten tientallen Sefardiem Nederland, omdat zij vermoeden, dat Engeland en Frankrijk de grote machten van morgen zullen zijn.”

Dat nu was in het Duitsland der laatste anderhalve eeuw totaal anders. Reeds sedert de 18e eeuw hadden denkbeelden van mannen als Herder (die van zichzelf beweerde dat Erasmus en Grotius zijn idolen waren geweest!) de grondslagen gelegd voor een humaniteitsfilosofie, die door Joden als Mendelssohn wijsgerig met het moderne begrip van tolerantie werd verweven. Wat wij aan het begin van dit boek schreven over de ontmoeting van Jood en niet-Jood gedurende de periode van de Aufklärung gold allereerst — en in die mate zelfs alleen! — voor Duitsland. Dat ook terminologisch het eigenlijk in dit verband onvertaalbare Duits bij uitstek de taal blijft, ook daarop wezen wij terloops.

Als, in haar recente uitgave van het dagboek der Assers, I. H. van Eeghen het geestelijk milieu van deze vroeg-negentiende-eeuwse Joodse familie tekent, spreekt zij over een “afspiegeling” van de door ons bedoelde Berlijnse salonsfeer. “Want” — aldus de schrijfster — hier is stellig sprake van “een veel eenvoudiger, veel Amsterdamser vorm”.

Wanneer wij nu bedenken dat de vrouw van Mozes Salomon Asser uit Berlijn afkomstig was en dat zijn beide zonen huwden met Duits-Joodse vrouwen uit de meest vooraanstaande families der aufgeklärte Joden -ja, dat de oudste (Carel Asser) in 1801 met niemand minder trouwde dan Rosa Levin, een zuster van de beroemde Rahel Varnhagen van Ense-Levin —, dan rijst het verschil huizenhoog voor ons op. Deze veel hartstochtelijker ervaren cultuurontmoeting, die overigens de kiemen van een botsing in zich droeg, vormt de eerste factor, waarop wij dienen te wijzen.

Denken wij vervolgens aan het verhoudingsgewijs brede milieu waarin zich de “choc des opinions” manifesteerde; dit is ook verklaarbaar omdat de bovenliggende groep der Duitse Joden toen reeds in staat was tot een greep naar een geseculariseerde levensbeschouwing en een wijsgerige “weltanschauliche” kijk daarop. Op de fascinerende aspecten van deze Duitse cultuur tussen 1750 en 1850 behoeven wij in dit verband niet te wijzen. Is het - een enkel symptoom uit ontelbare - niet touchant, dat Beethovens An die ferne Geliebte — onsterfelijke muziek op zwakke gedichten van de Jood Alois Jeiteles — volgens een hypothese betrekking zou hebben op zijn liefde voor Rahel Varnhagen, en dat Schubert tot zijn schoonste liederen werd geïnspireerd door Heinrich Heines verzen? Maar dit op zichzelf behoefde in Joods-historisch opzicht nog niet tot een positieve essentie te leiden. Hoe gemakkelijk immers kon deze symbiose uitlopen op totale assimilatie, gelijk in andere landen van het Westen - als Frankrijk en Engeland —, waar de gesignaleerde sodaal-culturele ontwik

117