Martelgang of cirkelgang (over Da Costa) (zw)

Waarom eigenlijk? Zou Isaac ondanks al zijn zonderlinge kunstgrepen niet heel goed hebben gevoeld, dat een gedoopte Jood voor de massa althans, (en hierbij denken wij aan Joden en Christenen) een onmogelijke taak zou wachten als propagandist voor, ja, waarvoor eigenlijk. Zeggen wij: een persoonlijk, Sefardisch, Christelijk Jodendom. Als dichter te fantaseren is iets anders, dan te getuigen voor een omlijnde denkwereld, of wat daarvoor moet doorgaan. Er moest zich in dit leven een onherstelbare breuk manifesteren. Isaac zou zich dit een leven lang bewust blijven — hij wist het reeds te voren. Men heeft de Joden altijd gevraagd, waarop wij het begrip niet konden opbrengen voor de blijdschap van zijn nieuw verworven geloof. Men sta ons, naar de traditie, een wedervraag toe. Waar beluisteren we in de talloze Da Costa-biografieën één zwakke stem, die begrip toont voor het Joodse drama. Isaac’s Jacobs-ge-vecht met de engel, om dit geliefde zendingsbeeld te gebruiken, zijn schijnoverwinning en deze gekocht voor een levenslange disharmonie — een hinken op twee of nog meer gedachten. Wat heeft het ons verder gebracht, dat men hem is gaan zien als een reclameheld voor de strijd tegen de geest der eeuw.

En zijn opvallende vreugde dan op de 22ste October? Weliswaar heeft de biografie ook hier het legendarisch stempel gedrukt van de unieke blijde dag in zijn leven. Doch men zij voorzichtig en gerust. Ook de dag van het binnentrekken van Willem II heet „de blijdste dag van mijn leven.” 111) De dag van de 25 Jaren „een der gelukkigste” 112) en we zijn dan heus niet uitgeput. Isaac, de „lachwekker” heet veel vaker vrolijk, ook al acht De Clercq dat niet altijd een goed teken. 113) Nochtans verbaast het juist ons niet, dat de 22ste October van het jaar 1822 een kolossale ontlasting van zijn gemoed moet hebben betekend. Dit ligt in de psychologie van een complex bekeringsgeval. Men dient het dan echter zo te interpreteren, dat het een enige dag was van geestelijke onbezorgdheid. Vier en twintig uren scheen het verleden vergeten, was de toekomst nog niet bewust gemaakt. Het verleden — zijn worsteling om Joods behoud. Zijn toekomst — de ontmaskering van een romantiek, die vreemd moest blijven aan het starre Calvinisme.

Het blijve de historische-romanschrijver voorbehouden zijn ontwaken te schilderen op een October-ochtend in een kille kamer aan één der voorname Leidse Singels.

111.    Dagboek, 218.

112.    Aldaar, 216.

113.    201.

68