Martelgang of cirkelgang (over Da Costa) (zw)

DA COSTA EN HET CHRISTENDOM

XVII.    Hoe kwam het, dat deze jongeman, wiens ontwikkeling we op de voet hebben gevolgd, Christen zou worden. Wij kunnen natuurlijk de methode-Caron volgen. Maar gaat dat — ge. zien de doelstellingen van de wetenschap der historie — niet wat al te fors. Om het naar onze hooggeleerde opponent te formuleren: Waar blijft Isaac onder zulk een simplificatie. Wij zien een knappe Joodse jongen, die in een geassimileerde omgeving wordt opgevoed. Wij volgen hem op de weg van een ontwakend Sefardisch-historisch bewustzijn en we beluisteren de eerste tonen van zijn Portugees-Joodse harp. Aannemen, dat hij „zo maar” Christen wordt — het is onduidelijk voor een ieder.

Hoe ook — hier zal onder meer gezocht moeten worden naar een verklaring voor de onbevredigdheid, die wij kennelijk in de ja-ren 1818—1822 bij hem aantreffen en waarover hij het later dikwijls heeft. Zijn neerslachtigheid, zijn gevoel van eenzaamheid vooral, door hem zelf zoo sterk geëtaleerd, dat men tot 1941 inderdaad geloofde, dat hij een „sombere” jeugd heeft gehad, een legende, waarvan wij de onhoudbaarheid aantoonden. Al deze gevoelens, die zijn Christelijke biografen — nog altijd klaarblijkelijk — zulk een prachtig decor vinden voor de lichtstraal van het nieuwe geloof. Maar de wetenschap werkt nu eenmaal anders. Het „gevecht om de bekeerling” dient met legale wetenschappelijke methoden te worden gevoerd. Onze eerste vraag luidt: waarom moest de weg van Isaac in het Christendom van Bilderdijk eindigen? Een andere vraag: welke consequenties had dit voor zijn Jodendom?

XVIII.    Eerst een weinig kappen in het oerwoud. Bilderdijk — aldus wederom Caron — heeft Da Costa niet bewust naar het Christendom getrokken! Zei Da Costa later niet zelf, dat de meester nimmer had getracht hem te „endoctrineeren”, „of om proselieten te maken in den slechten zin des woords. Dit lag niet in zijn aard.” Ei daar! Wie sprak ooit daarvan? Tegen wie fulmineert Caron? Niet tegen schrijver dezes, die nimmer iets in deze geest suggereerde! Dat Bilderdijk Da Costa „het Christendom in den vorm van de canons der Dordtsche synode smakelijk wist te maken” is dan ook niet een pikante formulering van ons, maar van J. Halbertsma, die dit overigens uit Da Cos-ta’s eigen woorden distilleerde. Wij constateerden:

„Bij een nadere analyse van Bilderdijk’s invloed op Isaac da Costa, zijn daarin twee fasen te onderscheiden. In eerste aan-

47