Martelgang of cirkelgang (over Da Costa) (zw)

Maar de gereserveerdheid blijft. „Da Costa weet nog niet genoeg het onderscheid tusschen zijn eigen gevoelen uit te brengen, zonder dat van een ander aan te randen. Hij trancheert te veel en neemt nu en dan een toon aan, die zelfs Bilderdijk niet voegt.” En als om zich direct te verontschuldigen (hoe psychologisch verassend!): „Capadose, een Israëliet als hij, vol van

geest en fijnheid, liet zich in dit opzicht nog ongunstiger uit......”

Men behoeft geen groot zielkundige te zijn om hier iets aan te voelen van een Joods vraagstuk. Da Costa is „anders”. Het anders-zijn, dat op de minderheidsgroepering zo snel het prae-dicaat minder-zljn drukt. „Hij is een best mensch, maar heeft niet de kracht van het Noorden in al zijn handelingen, wel de opbruischende drift, maar ook de vis inertiae van het Zuiden.” En daartussen door dan weer het bewustzijn, dat deze dichter, die ondanks zijn Jood-zijn hem boeit, geen Christen is. „Nu leerde ik Da Costa kennen, bewonderde de hoogte van zijn geest, de verheffing van zijn genie, en ik kan niet ontveinzen, dat het denkbeeld, dat deze Jood was, dat met alle verheffing van ziel hij een leer getrouw bleef, geheel vijandig aan de mijne, wier aankleving de vervloeking van mijn Zaligmaker met zich bracht, mij een oogenblik in mijn godsdienst deed weifelen, te meer, daar de man die mij Da Costa leerde kennen, mij reeds gewaarschuwd had mij met hem over godsdienstzaken niet in te laten......... Tot dusver bleef ik dus op een

afstand met Da Costa”.

„Afstand” — Eindelijk! Dit laatste woord van de dagboekschrijver zelf. Dan komt als overbrugging het Christendom en daarmede het entree van de Jood in het huis van de Christen-bourgeois. Hoe hij er werd ontvangen? Recht hartelijk naar wij menen. Maar bleef men hem toch niet zien als een vreemde eend in de bijt ?

Er bleef tussen Da Costa en De Clercq dat ondefinieerbare bestaan, dat een modern Joods historicus aldus heeft geformuleerd. „Trotz vieler Berührungspunkte und Assimilationsver-suche von beiden Seiten blieben aber im Tiefsten beide Wellen, die des deutschen und die des jüdischen Volkes, von einander getrennt”.

Dit geldt — en niet in beperkte mate — ook voor Nederland en vooral voor die Protestantse milieu's, die zo zeer historisch verbonden waren met de Vaderlandse cultuur. Wij ontmoeten het in het gezin van de heer van der Houven, president der Nederlandse Handelmaatschappij, wonende op den huize Ter Noot bij Den Haag, waar Capadose — Da Costa’s geestverwant — door De Clercq was geïntroduceerd. Wat zal dit Willem ge-

21