Martelgang of cirkelgang (over Da Costa) (zw)

waarin het Joodse familieleven domineert. Als eenmaal de oude Daniël ten tonele zal verschijnen en de Sabbatbeker zal opheffen om de Kiddoesj uit te spreken (wij denken onbewust aan Jacob Israël de Haan) verdwijnt hij wel al te spoedig in de schablone van de „patriarch; daar breekt hij het brood en zegent hij den wijnbeker naar de wijze zijner vaderen, naar de wijze van dien Jezus en Zijne Apostelen, zoo treurig door hem miskend.” 21) Zelfs de deurposten van het huis van zijn jeugd blijven onberoerd. Laat staan, dat het ons vergund zou zijn — via zijn verhalen — er binnen te treden.

Het is symptomatisch, dat hij nimmer een „huiselijke” Joodse uitdrukking gebruikt, zoals men ook bij Portugesen van zijn dagen er tientallen kende en hanteerde. Wij denken aan Heine, die daarzonder al zijn charme zou verliezen. Geneerde Isaac zich ? Beschouwde hij het als onfatsoenlijk? Gedoogde zijn maatschappelijke standing of ambitie dit niet? Waar bleef temidden van de steile en stijve verzen van zijn jeugd (gekleurd met de hebreeuwse karakters) de ziel van de Joodse jongen, die zo vaak via Heerengracht en Meijerplein op de Breestraat moet hebben gewandeld. 22) Of boeide hem dit kleurrijke ghet-to niet in die mate, als Heine getroffen werd door de Juden-gasse van Frankfurt?

En wij denken aan een nog primitievere — doch juist daarom nog evidentere — binding: het Joodse eten, de Joodse keuken. 23) Ook bij de Amsterdamse Sefardiem op speciale wijze gekruid. Heine is daarzonder ondenkbaar. Wij eten met de grote Duits-Joodse romanticus — als het ware op iedere pagina — „Schalet und Klösze”. Bij Da Costa blijft dit alles verborgen achter een muur van theologische en historische frasen. En de ene plaats, die daarvan een glimpje laat zien, moet ontleend worden aan de herinneringen van Adriaan Gildemeester.

Maar al mag dan dit Jodendom bewust niet alles hebben betekend, men kan van een Sefardische Jood van zijn milieu aannemen, dat althans de synagoge in zijn denk- en gevoelswereld een rol van betekenis heeft gespeeld. De „Snoge” met haar eeuwenoude melodieën, de Gazanade. Maar juist op dit punt

H. Heine’s Wirkung in Holland, 1930, 84. Zeer recent, doch geen nieuwe aspecten openend, is H. Uyttersprot, H. Heine en zijn invloed in de Ned. Letterkunde, 1953.

21.    Israel en de Volken, 118.

22.    Een reminiscentie aan het Amsterdamse Ghetto in Bijbellezingen, N.T. 1876, 219.

23.    Vgl. S. Krauss in Mitt. jüd. Volkskunde, 1915.

15