Martelgang of cirkelgang (over Da Costa) (zw)

worden gebracht. Maar het woord opvatting is te koel. Men verdiepte zich volliefde in die verhalen. Zij werden aanleiding tot overdenking ; uitgangspunt voor de pnantasie. De aangegeven draad werd voortgesponnen. Zoo ontstond er een dichterlijk religieuse wereld, ten deele van eigen maaksel.” 16)

Bij de enkele plaatsen, waar Da Costa zich met vraagstukken van Bijbelcritiek inlaat, slaat een ieder de schrik om het hart. Een parallel van II Samuel 24 :13 met I Kronijken 21 :12 levert de moeilijkheid van zeven jaren (Samuel) en drie jaren (Kronijken). De lezing drie heeft „de natuurlijkste harmony in den hart der zaak zoo wel als in den klank der woorden voor zich.” Ook de Septuaginta leest aldus. Alles tot zijn dienst. Maar nu de conclusie van de exegeet:    „De aanleiding tot de overal

elders doorgedrongene fout ligt in de groote gelijkheid.........

tusschen de letters, waarmede in het Hebreeuwsch het getal van drie en dat van zeven wordt uitgedrukt”. 17)

Laten wij het hierbij en zwijgen wij eerst recht over de beschouwingen naar aanleiding van de „Hoogere Kritiek”. Of over de „Oosterwijsheid” der Rabbijnen, 18) in wier „doolhof” Isaac wel allerminst verdwaald kon raken, omdat hij er immers nimmer binnenkwam.

V. Iets geheel anders is het vast te stellen, in hoeverre Isaac de invloed van het Jodendom heeft ondergaan en dit gezien van de zijde der imponderabile bindingen aan de oude cultuur. Weliswaar is kennis van het Jodendom ook hier van betekenis, doch zelfs daarzonder kan een Joods kind van het familieleven en de synagoge blijvende indrukken overhouden. Wij denken aan Carry van Bruggen, die ergens schrijft: „Mijn jeugdherinneringen, de onuitputtelijke bron van mijn ontroeringen, zijn in synagogedeunen als geconserveerd”. 19)

Zeker is het, dat Da Costa — getuige zijn vrij talrijke reminiscenties — aan het Jodendom van huis en synagoge impulsen heeft ontleend. Ook al treft ons op dit punt de steriele weergave, die nergens vermag te ontroeren. Een historische roman (wij komen langzaam doch zeker op het thema Heine—Da Costa) 20) heeft hij zelfs niet overwogen. Althans, niet een,

16.    Aldaar, 78.

17.    Voorlezingen (44), 313.

18.    Kompleete Dichtwerken (K.D.) Kleine Uitgave, derde druk, 103. Ook 560.

19.    Hedendaagse Fetischisme, 1925, 103.

20.    Vgl. C.P. Tiele, Ned. Spectator, 1861, 115. Ook R. Mooren:

14