Rationalisme, Romantiek, Risjes

-54-

Tot zover Haverschmidt, integraal - teneinde geen enkel facet een verkeerd accent op te dringen!

Zou de lezing van deze novelle Beets tot zijn variant hebben geïnspireerd? Voor hetzelfde geld had Haverschmidt Tandenjood mogen hanteren, dat hij zeker in de CAMERA zal hebben gelezen»

Deze tekst is doordrongen van een mythische angst voor een duivelse figuur die met "de" JOOD der eeuwen wordt geïdentificeerd» Vergelijk in het Gronings: BOESJEUDE. In jeugdindrukken die er niet om liegen.

Citeren wij ter adstructie Heines brief aan Moses Moser van 28 juli 1826:

"Wie tief begründet ist doch der Mythos des ewigen Juden! Im stillen Waldthal erzählt die Mutter ihren Kindern das schaurige Märchen, die Kleinen drücken sich ängstlicher an den Herd, drauszen ist Nacht - das Posthorn tönt - Schacherjuden fahren nach Leipzig zur Messe. - Wir, die wir die Helden des Märchens sind, wir wissen es selbst nicht. Den weiszen Bart, dessen Saum die Zeit wieder verjüngend geschwärzt hat, kann kein Barbier abrasiren."

Jeugdindrukken! Want de in 1876 gepubliceerde tekst gaat terug op de vroegste ervaringen, die Piet Paaltjens hebben geïnspireerd. Zien wij af van een verloren gegaan jeugdpoëem op verdronken poesjes dan kunnen wij wat de bewaard gebleven handschriften betreft zonder aarzeling R. Nieuwenhuis volgen (in diens DE DOMINEE EN ZIJN WORGENGEL, 1964):

"Het oudste is echter een gedicht op de pijnlijke kies van zijn zuster.

Het is gedateerd 16 december 1848» Haverschmidt was toen bijna veertien."

En in DE KIES treffen wij de tandarts voor het eerst aan in de ons uit de CAMERA bekende nomenclatuur:

Lang laat de tandenjood zich wachten,

Want hij was uit de stad;

Lang zaten wij naar hem te smachten,

Toen hij onz' woning binnentrad.

Nu grijpt hij ras met leeuwenmoed Mijn zusters kiesje aan,

En onder een stroom van bloed,

Is 't kunststuk reeds gedaan.

Zo werd mijn zuster Adriane Verlost van hare pijn,

Zo stort zij nu dan niet meer trane,

En kan weer vrolijk zijn»

De "tandenjood" als verlosser, dat wel. Ook een kwart eeuw later wordt de bekwame Davidson niet anders gezien. Maar is er sterker bewijs aan te voeren voor de discriminerende beeldvorming? De duivel èn de verlosser - een geheimzinnig samenspel van ondoorzichtige krachten.

Heeft de subtiel voelende Haverschmidt daarvan dan niets aangevoeld? Natuurlijk heeft hij dat. Ook bij hem de ambivalente problematiek t.a.v. joden. Twee citaten naar Dyserinck. Als de Leidse student bewust kiest voor de theologie heet het: