Rationalisme, Romantiek, Risjes

-42-

3. C.P.E. Robidé van der Aa: SARA, OF DE KRACHT DES VOOROORDEELS in GESCHENK NEERLANDS JUFFERSCHAP, aangeboden door - Amsterdam, 1837 bij G.J.A. Beijerinck, pagina 157/161.

Dat idyllische stylering reeds in een vroeg stadium vorm kreeg in een joodse histoire romancêe, is cultuurhistorisch hoogst opmerkelijk. Ook al omdat wij in de door ons bedoelde tekst een facet ontmoeten dat in de Europese literatuur optreedt en als zodanig furore maakt. Wij doelen op het geïdealiseerde joodse vrouwentype dat door de Rebecca uit IVAN-HOE van Scott wereldberoemd zou worden. Waarover later uitvoeriger.

Een aparte noot vormt het rijke Portugees-joodse milieu, dat in de negentiende eeuw vaker aan de dag zal treden.

Vragen wij aandacht voor de breed uit gesponnen novelle. Zij behelst de historie van een Portugees-joods meisje Sara da Cunha, wier vader Elea-zar - een geremigreerde Westindische planter - omstreeks 1800 in een met R. aangeduid stadje een oud kasteeltje kocht "van eenen Zuid-Hol-landschen slooper, die op het punt stond, om het oude gedenkstuk van den massiven bouwtrant der voorvaderen omver te halen, en bij afbraak te verkoopen."

De rijke jood dus als behoeder van het historisch-grijpbare verleden! Eigenlijk lag deze koop nog niet eens zo simpel. Want in de kleine stad, "welker hemelhooge, naar den echt Gothischen bouwtrant ingerigte, kerktoren zijne spits in den zachtkens aan haren voet voortvloeijenden Rijn spiegelde, bestond vroeger, gelijk in zoo vele andere steden, eene oude keur, die den Joden verbood zich binnen hare muren met der woon te vestigen; eene keur, die zóó streng werd gehandhaafd, dat toen, in de laatste helft der vorige eeuw, een Pool het in het hoofd kreeg, om aldaar een' pelterij winkel op te zetten, de Chef der policie, die in 's mans gelaatstrekken zijne Abrahamitische afkomst meende te lezen, het bevel tegen hem uitvaardigde, om terstond naar elders te vertrekken. Gelukkig had de bontwerker eene attestatie van den Pastoor, die hem gedoopt had, bij zich, en toen een oude Pruis, sedert jaren eerste stadskleermaker, het Duitsche schrift voor den handhaver der stedelijke keur ontcijferd had, trok deze het bevel van verwijdering tegen den vreemdeling in, en liet van de puije van het stadhuis afkondigen, dat het den Heeren van den Geregte gebleken was, dat Peter Petrowitsch een eerlijk Christenmensch was."

We duiken als het ware regelrecht in feitelijke gegevens:

"Toen nu de Omwenteling in 1795, te gelijk met vele soortgelijke ver-bodstelsels, ook die oude keur vernietigde, was de wettelijke verhindering wel uit den weg geruimd, maar het vooroordeel tegen al wat Jood heette in geenen deele geweken, en de eerste Israëliet, die zich onder de banier van Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap aldaar poogde te vestigen, had nu wel de daadwerkelijke vrijheid, om er te wonen, en zijne dadels, razijnen, amandelen, en wat niet al uit te stallen, maar gelijktijdig die, om ze zelf te verbruiken; want hoezeer hij zijne waren voor een' veel verminderden prijs verkrijgbaar stelde, dan zijne beide Christelijke confraters, die er sinds onheugelijke jaren het kruide-niers-monopolie bezaten, geliefde niemand der stedelingen van zijne koopwaar gediend te zijn. De Jood rolde dan ook, na een' zesmaandschen, hem hoogst schadelijken proeftijd, tot bijzondere vreugde der eerzame