Erfenis der emancipatie

Een overzicht van nagenoeg alles, wat in Nederland op „wetenschappelijk” Joods gebied verscheen geeft Sluys en Hoofiën, Handboek voor de Geschiedenis der Joden, Amsterdam 1873, deel III; onmismaar voor de interne geschiedenis der Joden.

J. L. Voorzanger en J. E. Polak publiceerden Het Joodsch in Nederland, Amsterdam 1915, met korte biografie van Voorzanger in het voorbericht. De Voorrede van Voorzanger, bestemd voor zijn oorspronkelijke verzameling, is typerend voor s’ mans verlichte denkbeelden. Besprekingen van Polaks bewerking gaven J. S. da Silva Rosa in Weekblad v. Isr. Huisgezinnen, 1915 (separaat geraadpleegd) en E. Slijper in De Nieuwe Taalgids (eveneens separaat geraadpleegd).

H. Beem (in zijn eerder aangehaald artikel over het Yiddish in Holland) zegt: „It is not able as a collection of materials, but is is full of gaps and extraneous matter, and is rather unreliable in questions of etymology.”

Typerend is de Israëlitische Almanak voor het jaar 5619 (1858/9) door Borstel geredigeerd Rotterdam 1858), met bijdragen van de redacteur over Rotterdams-Joodse historie, Maimonides etc. Estella en Maria Hertzveld behandelden Drie Pelgrims. Waterman bezingt de Godsdienst. Voorts Spreuken etc. Borstel bewerkte ook een Nederlandse uitgave van Jedaja Bedarschi’s Bechinath Olam, Bespiegelingen over de wereld, ’s-Gravenhage 1855. Van hem verschenen nog een schets van de Algemeene Geschiedenis der Israëliten vóór en tijdens hun volksbestaan, ’s-Gravenhage 1853 en De Bijbel in schetsen en tafereelen voor Isr. huisgezinnen, Leiden 1876. Zijn bespreking van voorzangers Olijfbladen (Isr. Weekblad, 7 jan. 1853) is karakteristiek voor de onderlinge, kleinburgerlijke ophemeling, die mede funeste gevolgen had!

S. J. Moscoviter schreef o.m. een apologetische studie, Het Nieuwe Testament en de Talmud, in beider voornaamste zedelessen, karakter en strekking beschouwd, Rott. 1884. Ook vertaalde hij een brochure van Abraham Geiger, De overgang tot het Christendom, Rott. 1859. Aan zijn Gedichten en Berijmingen, Rotterdam 1896, is het hier geciteerde ontleend (p. 40). De berijmde psalmen-vertaling, die hij naliet (Rotterdam, 1879) doet bijna protestants aan. De „rabbinale goedkeuring” („haskama”) — in het Nederlands — van Opperrabbijn B. S. Berenstein is niet van halfheid vrij te pleiten. Het is veelzeggend dat De Dageraad (XVde deel, 1863) een artikel van Moscoviter over J. H. Scholten (ontleend aan het Weekblad voor Israëlieten) overnam (p. 317), met waardering voor de tolerante schrijver.

Vgl. voor „Tongeleth”, I. Maarsen, Een Joodsch Letterkundige Kring uit de XIXde eeuw, Amsterdam 1925. In deze studie komt de Jodendomsstructuur der Nederlandse Hebraici niet tot zijn recht.

S. Seeligmann schreef: Moses Mendelssohn’s invloed op de Nederlandsche Joden, B.M.G. J.W.N. II, p. 70; vaak bestreden, doch nimmer critisch geanalyseerd.

Voor David Friedrichsfeld vgl. J. S. da Silva Rosa, Bibliographie der Lit. über die Eman-zipation der Juden in Holland, Frankfurt a.M. 1912, de nummers 40, 58, 59, 75 en 120 Friedrichsfeld publiceerde in Amsterdam (1809) de eerste biografie van Wessely, „Zecher Tsadiek”. Hij was bevriend met Lemans, de leraar van Isaac da Costa.

De prospectus van Mendelssohns Bijbelvertaling: „Alim Litroefa”, Amsterdam, 1778.

Voor de geestelijke structuur van Amsterdam in die tijd: S. B. Auerbach. Geschichte der israëlitischen Gemeinde Halberstadt 1866.

Voor J. L. Uiman: S. Seeligmann, Het geestelijk leven in D.S. van Zuiden, De Hoogduitse Joden in ’s-Gravenhage, (’s-Gravenhage 1913).

De Catalog-Lehren vermeldt onder no. 3500 het manuscript van de catalogus van de boekerij-Salomo Dubno. Zijn leerling M. de Wuift publiceerde brochures tegen Mulders Bijbelvertaling; zie M. de Wuift, De zwakke en onbeduidenden stem op billijke aanvraag aan den heer S. I. Mulder, Amsterdam 1827.

De beste bio-bibliografische samenvatting betreffende S. J. Cohen gaf I. Markon, Hambur-gensia, Jahrbuch für die jüdische Gemeinden Schleswig-Holsteins, 1934/5.

Het verslag van Inspecteur J. A. Tours in Ons Amsterdam, V, 3 maart 1933.

Vgl. voor 1857: P. Oosterlee, Geschiedenis van het Christelijke Onderwijs, Haarlem 1929.

74