Erfenis der emancipatie

blematiek, maar ook van intense beoefening van Jodendom. Plaatselijke rebbes oefenden een weldadige invloed, stichtten scholen, wier Joodse kwaliteit (onberoerd door de rapporten uit het Westen) niet onderdeed voor die uit het Oosten.

In Oldenzaal leefde Izak Krukziener, wiens verbasterde naam niet zou doen vermoeden, dat hij uit een familie afkomstig uit Krotoschin (bij Posen) stamde.

In Oostelijk Groningen zwierf de Wanderrebbe Mousje Pinto, die van Twente uit Westerwolde bezocht, waar toen bijkans ieder gehucht en dorp een kleine Joodse „kille” kende, en waar — is het nog voor te stellen! — Bourtange en Vlagtwedde centra waren van een opgewekt Joods leven! Hij leerde de kinderen „oren” en „taitsch laaienen”; soms „preitschte” hij in Sjoel. Ook debatteerde hij in dorpskroegen met de afgescheidenen, de zogenaamde „Cocksiaonen”, en vierde er triomfen als defensor fidei Judaici.

Te Almelo arbeidde Rebbe Anschel Oppenheimer. In Borculo de Elzassen. Ook Nijkerk werd vermaard om de kern van zijn voortreffelijke Joden. Er werd daar — tot 1940 — voortreffelijk geleerd, in een op eigen kracht gehandhaafde Joodse stijl. Ja, zelfs kwam in Nijkerk een type Joden voor, dat academische vorming paarde aan een nog volkomen gaaf, klassiek-Joods weten. Wij denken aan Dr. Jacob Weijl, en zijn broeder Isaac, zonen van de uit Mannheim afkomstige Nijmeegse arts Michaël Weijl. Beide broeders studeerden eveneens medicijnen en promoveerden in 1798 te Leiden. Jacob leerde in de sleutelstad van voorbijtrekkende rebbes, als R. Mozes uit Lemberg — wij krijgen een kijk op Joodse vorming in deze lage landen. Maar ook vertaalde en verklaarde hij — in het Hebreeuws — de Disticha Catonis. Een min of meer vreemde verbinding van Joodse wetenschap en algemene beschaving. Een maskiel-type, deze Jacob Weijl; maar nochtans van een zuiverder aard, dan wij elders ontmoeten. Eenmaal te Nijkerk gevestigd temidden van een echte kille stichtte hij chewres, „daarsjte” hij in sjoel, en leefde hij oud-Joods. Zoals zijn broeder Isaac, die te Amersfoort woonde, aldaar lid van de Gemeenteraad werd en zich als zodanig steeds verwijderde, wanneer vóór de aanvang van de vergadering een gebed in Christelijke zin werd uitgesproken.

Hier lagen de haarden van verzet tegen het modernisme, voor de innerlijke kwaliteiten waarvan intellectuele pupillen van moderne Duitse Seminaria geen begrip konden opbrengen. Deze „mediene-sjtampers” mochten dan niet altijd de juiste argumenten kunnen vinden om te betogen, wat hun essentieel voorkwam in het Jodendom, hun intuïtie wees hun de feilloze weg naar het onderscheid tussen heilig en onheilig.

Daar, waar zulke kernen niet bestonden — in het Midden en Zuiden des lands — was de invloed der uit Duitsland stammende Rabbijnen dikwijls funest. Reeds vóórdien had trouwens de assimilatie vaak om zich heen gegrepen, vooral in de opkomende burgerklasse.

Wij denken nogmaals aan het eerder genoemde doopdrama van Zaltbommel. Zeker ook langs de rivieren hebben hier en daar kleine Joodse gemeenschappen positief gebloeid. In Zeeland vinden wij in een gemeente als Middelburg in het eerste kwart der 19e eeuw het klassiek-Joodse huishouden van de bankier I. H. Hendrix. Maar toch lagen vooral de Zuidelijke provincies open voor invloeden van buiten. Dat ook de werkzaamheid van een Opperrabbijn Landsberg zich niet onduidelijk in moderne zin ontwikkelde, blijkt uit de krant, die hij redigeerde — Ibri — die te Dordrecht verscheen.

Zo rijst het provinciale Jodendom omstreeks de jaren zestig voor ons op als een min of meer chaotisch veld van spanning en strijd. Moeilijker en moeilijker scheen het geworden, het Jodendom in veilige banen te leiden. In de Mediene, maar niet minder in Amsterdam.

58