Erfenis der emancipatie

niet omdat hij de Joodse opvoeding in gevaar bracht, maar omdat hij tegen de Nederlandse grondwet had gehandeld. Joodse opvoeding — dat was iets geheel anders. Daarvoor was men eveneens aangewezen op de liberalen. De mannen van het Nut bleven juist op dit punt hun politieke idealen trouw. Het proletariaat moest geestelijk rijp worden gemaakt voor de status der maatschappelijke Emancipatie. Ziedaar het werkprogram van de Afdeling Amsterdam uit 1849:

„a. het doen aanleeren van ambachten; b. het aanmoedigen en daartoe in staat stellen van geschikte personen tot het aanleeren en uitoefenen van landbouw, veldarbeid en andere nuttige bedrijven; c. het verschaffen van middelen en het verleenen van ondersteuning aan al zodanige inrigtingen en ondernemingen, waardoor in den geest van de bemoeiingen dezer Maatschappij haar doel kan worden in de hand gewerkt en bevorderd; d. het zoo veel mogelijk bevorderen en beschermen van den dienstbaren stand, zoowel door belooningen als andere gepaste middelen; e. het aanwenden van afdoende en krachtdadige middelen tot bevordering en aankweeking van orde, zindelijkheid en spaarzaamheid, zoo vele vereischten, om in het algemeen aanspraak te maken op de bemoeiingen der Maatschappij; f. het houden van voorlezingen; g. voor hen, die voor verbetering hunner maatschappelijke en stoffelijke belangen, aan de zorg dezer afdeeling zijn toevertrouwd, zal ook de gelegenheid worden worden geopend, het op de scholen genoten onderwijs te blijven onderhouden; h. de afdeeling stelt zich voor, om, zoodra zij vermeent, dat zulks met vrucht is in het werk te stellen, door daartoe geschikte personen, populaire cursussen te openen over de onderwerpen van kennis wetenschap, welke de kenmerken zijn van den beschaafden burger”.

En het eigenlijke Joodse onderwijs? Het Rapport uit 1862 betreffende het Israëlitisch Godsdienstonderwijs in Nederland is wel verbijsterend. Moscoviter en Borstel hadden er de hand in gehad. Het dieptepunt was bereikt. Na een vernietigende critiek op de toenmalige situatie kwamen de heren tot het theoretische gedeelte:

„En wat zal er dus gedaan moeten worden? Het onderwijs moet gemaakt worden tot wat het nu niet is: Godsdienst-onderwijs. Bij dat Godsdienst-onderwijs voor de jeugd moet men alles achterwege laten wat geleerd, taal- of letterkundig is, behouden of liever invoeren, wat godsdienstig is. Op de godsdienstscholen voor de jeugd dus afgeschaft alle beoefening van de Hebreeuwse spraakleer, de vertaling van den Pentateuch en de studie van een commentator, al hetgeen onder een schijn van geleerdheid het hoofd van den jeugdigen leerling wel met wat kennis opvult, maar het begrip van Godsdienst voor hem in nevelen hult en hem nimmer een klaar denkbeeld van de Joodsche geloofsleer schenkt.

Daarentegen een onderwijs aangewend, dat de jeugd kennis doet maken met het Godsbegrip van het Jodendom, met de Joodsche grondbeginselen omtrent Gods wereldbestuur, omtrent ’s menschen bestemming hier en zijne toekomst na dit leven, in één woord, met de Joodse dogmata; dat de jeugd tevens in de Godsdienst de bron doet kennen van zedekunde en alle maatschappelijke deugden, en daardoor de ondeelbaarheid der menschelijke braafheid meer en meer doet gevoelen, zoodat het onmogelijk zij, dat er ooit Israëlieten gevonden worden, die stipt zijn in het waarnemen der Godsdienst, gelijk zij die opvatten, terwijl hunne maatschappelijke deugden verre daarbij achterblijven, en die zoodoende als het ware twee personen vormen. De Joodsche jeugd moet ook leeren kennen het eigenaardig standpunt, dat onze Godsdienst inneemt, ’t Is immers een onloochenbaar verschijnsel, dat bij de andere Kerkelijke gezindten, in wier midden wij leven, de zuiver monotheïstische

48