Erfenis der emancipatie

Wat het financiële betreft, blijft slechts aan te merken, dat de meeste zuinigheid, voor zoo verre die niet strijdig zij met het belang der schole zelve, stiptelijk in acht genomen wordt. — Ook worden de vrijwillige bijdragen, met behulp van de Wel. Ed. Heer M. L. Salzedo Ximenes Pereira, (als zich daartoe uit eigene beweging verleend hebbende, en dus geheel kosteloos voor de school) regelmatig ontvangen. De kosten van eersten aanleg, waaronder nog dagelijks nieuwe uitgaven dienen gebragt te worden, beletten overigens, dat men voor als nog iets meer bepaaldelijks omtrent dit punt kunne bijbrenge”. Aldus een stem uit de Portugese gemeente.

De rancuneuze toon der godsdienstonderwijzers uit die vroege en ook latere tijd, bewijst daarnaast hoe gewaardeerd ook hun arbeid in economisch opzicht wel was. Criterium van de werkelijke aandacht der Regenten voor dit centrale onderdeel! Regenten, die hun eigen kinderen — een uurtje per week — les lieten geven door „huis-onderwijzers”, waaruit zich een bepaald categorie ontwikkelde, die helaas zonder enige positieve invloed bleef op de aan haar zorgen toevertrouwde pupillen. De geestelijke sfeer der Armenscholen tekenen de talloze gedichten, die er in druk verschenen bij de jaarlijkse Openbare Examens en waarvan ook Isaac da Costa levensloze specimina heeft nagelaten:

„Dag van vreugd, dien we aan de kimmen vol verlangen zagen klimmen!

Met een opgeruimd gemoed brengen we u den welkomstgroet!

Bode van Gods rijksten zegen! galme u ’t dankbaar loflied tegen, dat het kinderharte slaakt aan den God, die voor hen waakt!

Morgenzon, wier gouden stralen onze zangen blij onthalen! op uw goddelijk gezicht wordt dees donkre aardbol licht.

Zoo ontleent al ’t heil der aarde van dien God geheel zijn waarde, wien ons hart zijn loflied slaakt, van den God, die voor ons waakt!”

Bij de Hoogduitsen hetzelfde geluid. De open brief (Hebreeuws-Nederlands) van de Opperabbijn en de Commissie belast met het toezigt over de Nederlandsche Israëlitische Godsdienstige Scholen, binnen het Sijnagogaal ressort van Amsterdam, uit 1819 is al typerend:

„Wien van ulieden ook is het onbekend, wat hoogen prijs onze vroegste Rabbijnen en Wijzen, wier nagedachtenis wij zegenen, op een wel ingerigt onderwijs gesteld hebben; met welke zorgvuldigheid en juistheid deszelfs opklimmende trappen, naar mate van den steeds toenemenden ouderdom der leerlingen, door hen bepaald en afgebakend zijn? met welk eenen ernst, met welk eenen ijver eindelijk, steeds door hen aangedrongen is, op de verbroedering van de godsdienstige leer, met de uitoefening der maatschappelijke pligten, welke laatstgemelde zij als het edelste sieraad der eerste beschouwden?

45