Erfenis der emancipatie

over filosofische achtergronden van de „vertaling”, als ontwikkelingsfase in het Joodse denken, heeft niemand anders dan Mendelssohn gestimuleerd. Het gebruik van de landstaal in het algemeen — ook en speciaal bij de preek — kan gevoegelijk als een hierbij passend symptoom worden gesignaleerd. In het Amsterdamse centrum is sedert p.m. 1800 Mendelssohn het geestelijk wachtwoord. Daarom ook is het onjuist om te willen poneren dat de hoofdstad zich in enig opzicht zou hebben onttrokken aan de geest van de tijd. Dernburgs activiteit kon aansluiting vinden bij een geestesstroming, die pasklaar was gemaakt voor de nieuwe tijd, door gehele generaties! Sedert het genootschap „Chanog lanangar ngal pie darko” in de Franse tijd zijn werkzaamheden was begonnen, onder de bezielende leiding van mannen als Lemans, Sommerhausen en de veelzijdige M. C. Belinfante.

Dat in het grote Amsterdam (naast de Lehrens), hier en daar een enkele uitzondering kan worden opgemerkt, bewijst niet veel. De leidende persoonlijkheden godsdienstleraren — vooraan Dr. S. I. Mulder — kunnen als niet-zuiver in de orthodoxe leer worden beschouwd. Ook al was op hun persoonlijk leven als orthopraxe Joden niet of niets essentieels aan te merken.

Zelfs een man als de reeds eerder genoemde Abraham Daniël Delaville was „maskielisch” geïnfiltreerd. In zijn grafrede formuleert zijn leerling Waterman het niet onduidelijk: „Hij had het Jodendom en de menschheid innig lief, niet met het dweeperige gevoel van onnadenkende enthousiasten, maar met de gestrengheid en den ernst van een held naar de geest”.

Delaville — opgevoed in het huis van Isaac da Costa’s leraar Mozes Lemans — was de laatste schakel in een Mendelssohn-keten. Leerlingen, in deze schooltraditie opgevoed, ontvingen niet zo heel veel aan Joodse inhoud. Geslachten gingen voorbij. Wat zou de toekomst zijn van al die jongetjes, die bij „bekwame godsdienstonderwijzers”, zonder Joodse ziel, in gestolen uurtjes leerden hoe zij op hun dertiende verjaardag met hoge stemmetjes in de Synagoge mochten voorlezen uit de Pentateuch. En die op die dag een schoon gedicht of gebed opzegden in het Hebreeuws (door de onderwijzer vervaardigd) of wel in het Nederlands. O, die lege Bar-mitswa-literatuur, waarin zowaar zelfs M. H. Godefroi optreedt. Wie dacht er nog aan de oude „deroosje”?¹)

Het ging toch al slecht met het „godsdienstonderwijs”, dat sedert de Franse tijd de plaats moest innemen van wat eenmaal klassiek de „chinoeg” had geheten. Het waren vooral de „armenscholen” (!), die uitgroeiden tot instituten van verderfelijke aard. Paedagogisch op niet nader te kwalificeren wijze geleid, sociaal-economisch in stand gehouden door „edelmoedige bijdragers”.

„Niet weinig heeft ook tot het vorderen en naarstig schoolkomen van vele hoogst-behoeftige kinderen toegedragen, de milde geldofferingen, door de Gemeente, gedurende den laatsen tijd ten behoeve der kas tot kleeding van leerlingen, Vestaria dos Talmidim gedaan, en zulks voornamelijk op de ijverige aanmoediging van den Heer Penningmeester derzelve, waardoor Bestuurderen in staat gesteld werden, om gedurende den winter aan verscheidene kinderen eenige noodzakelijke kleeding-stukken te verschaffen; weshalve zij de vrijheid nemen gemelde geldofferingen als zoodanig, der welwillende Gemeente bij voortduring aan te bevelen.

Eindelijk zijn Bestuurderen er steeds op uit, (ofschoon zulks volkomen buiten het bestek van hunne taak zij), om kinderen, bij welke zij geschiktheid of lust tot het uitoefenen van eenig ambacht ontrekken, al vroegtijdig daartoe op te leiden, en denzelven zoo veel in hen is, tot de bevordering van dien de hand te bieden

44

¹

Deroosje = preek