Erfenis der emancipatie

is op zichzelf reeds een indicatie. Slechts het eerste deel verscheen; de rest ligt nog steeds in manuscript. In het Nederlands verscheen van Uiman nog: ,,Betoog van het Aan wezen Gods en deszelfs Eigenschappen, a priori. Waar in alles uit de eerste gronden der Waarheid in een natuurlijken ’t zamenhang uit elkander afgeleit, en volgens Mathematische Leerwijze wordt voorgesteld. Door Hartog Uiman uit Mentz, Leeraar der Wiskunde en Wijsbegeerte. Uit het Hoogduitsch vertaald’.

Dat men zijn werkzaamheid opmerkte — én gevaarlijk achtte bewijst zijn gedwongen vertrek uit Amsterdam. Hij vestigde zich in Den Haag. Een ,,Apologia” van hem, toont aan, dat „uit hoofde zijner Meta-physische studie, onder zijn Joodsche Natie, min of meer moeilijkheden zijn ontstaan, die hem aangezet hebben, om niet alleen de geoorloofdheid, maar ook der noodzakelijkheid der Methaphy-sische studie te betogen”. Ook Ulmans ideeën hebben hun invloed doen gelden op de Verlichting in de lage landen en het waren nakomelingen van hem, die een rol in de Emancipatie speelden.

Tenslotte is daar Salomo Dubno, aanvankelijk een van Mendelssohns trouwe medewerkers en mede-schrijver van de bij diens bijbelvertaling horende commentaar („Bioer”), die een goed deel van zijn leven in de hoofdstad doorbracht, waar hij in 1814 stierf en waar zijn fraaie bibliotheek werd geveild. Menig manuscript van deze grote hebraicus moet nog in Amsterdam worden gezocht.

Dat hij op het systeem der Joodse studie ingrijpende invloed heeft uitgeoefend, dat met name de werkzaamheid van een man als Lemans ondenkbaar is zonder Dubno, behoeft niet betwijfeld te worden. Hetzelfde geldt voor de hele kring van Tongeleth. De Wulfts polemiek tegen S. I. Mulder is een van de directe geestesprodukten uit de Amsterdamse kring van Dubno „wiens uitgebreide Israëlische theologische kennis ons allen nog zeer volmaakt in het geheugen moet liggen”. Dubno, die aandeel heeft gehad in de stichting (1813) van het tot 1940 in stand gebleven theologische genootschap Resjiet Chogma, waar de Bioer op Mendelssohns bijbelvertaling tot de populaire studiestof behoorde.

Ook het bezoek van Salom Jacob Cohen aan Nederland in het jaar 1814, bewijst, dat de Amsterdamse kring het contact met de Mendelssohn-groep niet heeft verloren. Mozes Lemans ontvangt hem en geeft hem een Hebreeuwse introduktie mee voor J. H. van der Palm, die een exemplaar van Cohens „Morgenländische Pflanzen auf nördlichem Boden” aankoopt, door een van Lemans vrienden gekocht bij de auctie-Dubno, voor ƒ 2,50 en door de dichter zelf naar Leiden gebracht.

Dat Lemans even later een tweede editie verzorgt van Salomon Pappenheims Aggadoth Arba Kossot, het elegische gedicht in de stijl van Edward Youngs „Night Thoughts”, is een bewijs te meer, hoe het hart van de Europese Men-delssohnkring in Amsterdam bleef kloppen.

De formulering van Joseph Derburg typeert uitstekend de historische gang van zaken. „Die zahlreichen Jünger Mendelssohns verbreiten sich, gleich Aposteln, über Deutschland und Holland, weckten überall einzelne sympathisirende Köpfe und lehrten diese das Wort Gottes in anderer Sprache, in anderer Deutung. Herausgerissen aus ihren alten Lebensgewohnheiten, plötzlich in Verbindung gesetzt mit ihrer Zeit, sahen diese mit Erstaunen hinter sich auf ihr bisheriges Treiben, und alles schien ihnen verändert, umgestaltet durch den neuen Standpunkt, von welchem es beschaut wunde. Manches wurde zur Last, was man bis jetzt mit Freuden geübt hatte, und zwar nicht mehr aus Lust an Zügelosigkeit, aus verdorbenem Herzen, sondern aus ernster Betrachtung, und klarer Erkenntnisz seiner Unverbindlichkeit”.

De talloze vertalingen van Gebeden en Bijbel verraden eveneens Mendelssohns invloed. Alhoewel niet zo slaafs, als men veelal wil doen voorkomen. Maar de varianten wijzen eerder in een radicaler richting, dan in het tegendeel. De discussie

43