Erfenis der emancipatie

We leven dan al in 1896, maar de toon verschilt niets van de 50 jaar eerder verschenen brochure Jubileum der Emancipatie van de Israeliten in Nederland (2 september 1796-1846), door Mulder samengesteld en een typisch produkt van het Amsterdamse milieu. Men heeft het wel eens willen voorstellen, dat de hoofdstad zich in Joods opzicht zuiverder zou hebben gehandhaafd, dan de provincie en er dan op gewezen, dat de door ons genoemden allen hun werkgebied buiten Amsterdam hebben gevonden. Men vergat daarbij, dat nagenoeg alle ,,Verlichters” leerlingen van het Amsterdamse Seminarium zijn geweest. En bovendien, dat omstreeks de jaren veertig Amsterdam het centrum der Reform bij uitnemendheid vormde.

Dat bovendien de hebreeuwse produkten van het gezelschap Tongeleth¹) wel allerminst imponeren door bewust Jodendom, is gemakkelijk te constateren. Het is slechts zeer ten dele mogelijk om de Nederlandse „Me’assefiem” vrij te pleiten van de verlichte tendenzen, die de Europese wereld na Mendelssohn beheersen. Mulder en Lemans zijn typische Mendelssohn-vereerders. De vraag of Mendelssohn invloed heeft gehad op de Nederlandse Jodenheid is dan ook wetenschappelijk zó te stellen: heeft (ongeacht het wel of niet actuele zijner emancipatie-tendenties — zulks als gevolg van de al of niet aanwezige tolerantie t.a. van het Joodse bevolkingsdeel —) de grote Duitse wijsgeer op Joodse geesten in Nederland zijn stempel gedrukt. Een vraag die zeer positief is te beantwoorden.

Daar is dan allereerst de strijd voor de Emancipatie, welzeker bewust als reëel ondervonden in de topgroep der Asjkenazische intellectuelen omstreeks 1795. Mendelssohns naam wordt genoemd in de pamfletten. Zijn volgeling David Friedrichsfeld speelde een leidende rol, ook als pamflettist. Maar bovendien, de Emancipatie was slechts de sociale verschijningsvorm van de veel dieper ingrijpende Verlichting. En in de doorwerking der Aufklärung bij de Nederlandse Joden heeft Mendelssohns gedachtenwereld zeer sterk gedomineerd. In Amsterdam verscheen in 1773 de (zeldzame) prospectus van zijn Duitse bijbelvertaling (Alim Litroefa); een mijlpaal in de geschiedenis van het moderne Jodendom. Wessely, Mendelssohns naaste medewerker, verbleef jaren in Amsterdam, waar hij in 1766 zelfs een curieus gedicht schreef ,,Ter eere van den eeuwigen God, die de weldadigheid bewaart aan vele duizenden. De stilzwijgendheid is eene Lofzang tot Hem en ter eere van den Doorluchtigen, en Hoogloffelijken Vorst en Heer Willem de Vijfde”, getekend Harting Wessely uit Kopenhagen.

Gelijk zo velen moet hij de Nederlandse hoofdstad hebben opgezocht omdat hij daar, niet zonder reden, de mogelijkheid dacht te vinden voor publicatie zijner geschriften. Ook al was in die jaren het getij al kenterend, zoals blijkt uit achttiende-eeuwse correspondenties.

Amsterdam bleef trekken. Wij weten het uit de beroemde autobiografie van Salo-mon Maimon, die ons overigens niet veel exacts heeft te bieden. Willen wij de door ons bedoelde problematiek in de kern raken, dan is het instructiever ons te wenden tot de belangwekkende figuur van Naftalie Herz, zoon van Jehuda Löb Uiman, leerling van de Duitse filosoof J. C. Wolff, wiens wijsgerige arbeid het bewijs levert van een grote invloed der Aufklärung in Nederland. In 4 delen bewerkte deze een Metaphysica op de grondslagen van Wolff — in het Hebreeuws. Dat Benjamin Cohen uit Amersfoort aan deze uitgave zijn medewerking verleende,

42

¹

Tongeleth = „Nut”, een vroeg-negentiende-eeuws genootschap tot beoefening van de studie van het hebreeuws.