Erfenis der emancipatie

V

VAN MENDELSSOHN TOT MULTATULI

De Godsdienstonderwijzers

De Verlichting had inderdaad vat gekregen op een categorie, die tot in de twintigste eeuw een zeer dubieuze invloed zou uitoefenen op het Nederlandse Jodendom. Wij bedoelen de godsdienstonderwijzers en denken terstond aan figuren als Mijers, Voorzanger, Moscoviter, Borstel en Van Ronkel. Hun activiteiten zullen ons aantonen hoezeer ook in deze streken sprake was van een ingrijpende evolutie in het wezen van de „Jiddischkat”. Van enige positieve bezinning is geen sprake meer. Deze leerlingen van de Duitse oriëntalisten benaderen het Jodendom zoals hun grote leraren van elders. Maar het kwaliteitsverschil in de geestelijke produktie demonstreert het verschil van begaafdheid op verbluffende wijze.

Eigenlijk is Meijer Roest, aanvankelijk reformistisch doch later door Dünner in het rechte spoor gebracht, nog de enige, die zich — als bibliograaf — zelfs op Europees niveau kon handhaven. Maar ook zijn arbeid blijft kenmerkend voor een welhaast klassiek gebrek aan Joodse levensadem. Hij leeft niet! Zelfs (juist) niet in die ene brief, waarin de boekenwurm wordt geconfronteerd met zijn unieke tegenvoeter, de gedoopte Isaac da Costa.

Het is niet onmogelijk, dat de steriele indruk, die Roests pennenvruchten op ons maken deels het gevolg is geweest van een krampachtige taktiek, hem door Dünner opgedrongen. Voortdurend werd de bibliograaf aangespoord om de charletanerieën der godsdienstonderwijzers aan de kaak te stellen. Die strijd „moest het karakter blijven dragen van een wetenschappelijke, persoonlijke vete en niet van een twist om godsdienstbeginselen; wilde men niet wederom de lelijke hartstochten ontketenen, die bij godsdiensttwisten ontbranden, rust en vrede storen, vooruitgang en bloei voor langen tijd onmogelijk maken. . . . ” (aldus later de opperrabijn).

Zo blijft achter de nevel van talloze, waardeloze, polemieken de eenvoudige Jodenman weggedoken. Ook aan deze levensgang kan worden gedemonstreerd, hoezeer de overheersende invloed van Dünner niet zelden remmend heeft gewerkt op de geestelijke ontplooiing van mannen uit zijn omgeving. Ook Roests correspondentie met Steinschneider legt daarvan de roerselen bloot. De contouren van een persoonlijkheid komen niet uit de verf. Hoe cerebraal deze brieven, die men onbewust vergelijkt met de epistels uit de Nederlandse Réveilkring. Misschien vormt de strijd om de Rosenthaliana voor Amsterdam te behouden, nog wel het meest karakteristieke deel.

Voor het overige worden wij geconfronteerd met boekenplanken en prijzen. Bescheiden is de oude rebbe van St. Oedenrode tegenover de wereldberoemde bibliograaf, „Meine Schnitze gegen der deutschen Grammatik und Syntaxis werden Sie mir hoffentlich gefälligst entschuldigen. Ich mache durchaus keine Ansprüche auf eine genaue und gründliche Kenntnisz der deutschen Sprache”. En elders: „Werden Sie ans meinem schlechten Deutsch herauskommen können? Ich bediene

39