Erfenis der emancipatie

Geene hervorming van dien aard kan ooit uitgaan, op straffe van onwettig te zijn niet alleen, maar op straffe ook van bij de groote menigte geloof, vertrouwen noch bijval te vinden, van leeken.

Het is de zaak van den geestelijke, en het is zijn pligt tevens, wil hij niet alle godsdienst zien verloren gaan, zulk eene hervorming voor te bereiden, tot stand te brengen en in te voeren. Ik herhaal nogmaals, ik spreek alleen van uiterlijke vormen en plegtigheden der dienst, en niet van de godsdienst, en de leer, die ongeschonden moet bewaard blijven, waaraan geene roekelooze betweterij de hand mag slaan, even weinig als aan hare voorschriften of aan de grondslagen waarop zij berust”.

De geestelijkheid moest voorgaan! Welke geestelijkheid eigenlijk? Ook Van Nierop hamert op dit chapiter en legt de nadruk op een nieuw type rabbijn met academische vorming. Het is bepaald onjuist, te geloven, dat eerst Dünner hiermede een begin zou hebben gemaakt. Diep in de eeuw zien wij al de eerste schuchtere symptomen. S. I. Mulder ging reeds in de jaren dertig in Giessen een dubieuse doctorstitel halen (overigens zonder studie), die ons in onze Seminaristen jaren reeds toegrijnsde van de titelpagina zijner bijbelvertaling.

Eerst in Dünners tijd is er echter sprake van een bepaalde — Duitse — verafgoding van de klassieke filologie. Zij moet de Krakauer jodenjongen wel hoog gezeten hebben. Heet het in zijn vermaard Denkschreiben niet:

„Gründliches, allgemeines Wissen allein, ich widerhole es, kann die Zukunft des Judenthums retten; denn Nichts ist der Heuchelei und Unwissenheit so gefährlich, als die zermalmende Kraft der Wahrheit und das Finsterniss verscheuchende Licht der Wissenschaft. Dieses verlangte Wissen aber kann nur durch die genaue Kennt-niss des Alterthums, das heisst der klassischen Sprachen, und besonders und vorzüglich des Talmuds und der in seinem Geiste später entstandenen jüdisch-philosophischen Literatur erzielt werden; mit ändern Worten, der Rabbiner muss neben einem allseitigen gründlichen talmudischen Wissen eine gediegene, klassische Bildung besitzen.”

Voordat het zover was, had men in Nederland wel andere denkbeelden gekoesterd over de algemene vorming van Rabbijnen. Men had zelfs gedacht, toen al, aan .... Christelijk theologie! Hoe diep waren de normen onder het Joodse vriespunt gedaald. De Opperrabbijn L. B. Schaap studeerde in de theologie aan de Christelijke faculteit van Straatsburg. Het is een wonder, dat er — Joods gezien — niet nog ernstiger ongelukken hebben plaats gehad dan de eeuw ons biedt.

Zulke denkbeelden werden meer en meer gemeengoed van de jongeren en gaven zelfs gestalte aan een merkwaardig Leids tijdschrift Palaestina, dat werd geredigeerd door de oriëntalist S. Keizer, die van Dernburgs late leerlingen en epigonen, als de karakteristiekste kan worden beschouwd. Elders wezen wij erop, dat juist deze studierichting typerend was voor een steriele Jodendoms-opvatting, die direct aansluit bij de eerste phase van de Wissenschaft des Judenthums. Ook Geiger, Dernburg en een figuur als Steinschneider moeten van dit gezichtspunt uit worden benaderd. Het Jodendom trad terug naar de sfeer van een vooraziatisch, verouderd, hoe zeer ook hoogstaand complex van wetten. In de plaats van de Rabbijnse wetenschap van weleer kwamen thans Oriëntaalse Letteren en Theologie. Het Hebreeuws werd een aangelegenheid van technische studie. De Joodse gebruiken werden benaderd van uit de sfeer der folklore en historie. Er was geen sprake van spanning tussen verleden en heden, gezwegen nog van een drift naar toekomstbezinning. Er was geleerdenvlijt, die tot niets anders verplichtte dan tot onderzoek op de zolders

36