Erfenis der emancipatie

„liberaal” geloof en (om de geijkte term te bezigen) „bevindelijke vroomheid”. Zeker, er zijn verschillen. De Joodse „afscheiding” werd geen volksbeweging. Hoezeer ook populair bij het Amsterdamse proletariaat, waren de Lehrens wel allerminst leiders naar de snit van Hendrik de Cock en zijn medestrijders. Eerder was in het onderhavige geval sprake van patriarchale verhoudingen, op de basis van de oude philantropie (Tsedaka). Maar waar het de beginselen gold, daar bevochten elkander ook hier de structuur van vóór 1750 en die er na.

In deze twist ging het om belangrijke problemen. Men kan uiteraard van een figuur als Hirschel Lehren niet verwachten, dat hij een theoretisch standpunt formuleerde, op grond van overwegingen, die later het geraamte zouden kunnen vormen van een propaganda-speech op een Zionistische vergadering vóór 1948. Maar in zijn omgeving werd wezenlijk iets aangevoeld van de gevaren, die dreigden. Rondom de Lehrens werd bij voortduring gehamerd op de autonomie der Kehilloth vooral na 1809. Men begreep dat een centraal „Kerkgenootschap” de dood moest betekenen van wat men als „nationaal domein” zeer bewust al die eeuwen had gecultiveerd.

Hevig was de strijd die zij moesten voeren. „Er bevinden zich nog altijd zwarte mannen in onze eigen boezem, die in hunne hersenschimmige verwachtingen, en het gewisse van het tegenwoordige aan eene nevelachtige toekomst prijs gevende, geen godsdienstig genootschap, geene Nederlanders willen zijn, en die als belijders der mozaische leer volk van God verlangen te blijven. In 1813 hebben vele dezer onwaardigen tot het bereiken van het anti-mozaisch doel, een rekwest aan den soevereinen vorst der Nederlanden ingediend... ”, aldus een angstige tijdgenoot.

Nu echter naar de nuchtere feiten. Reeds was Hirschel uit Amsterdam verdreven, met zijn „afscheiden gemeente,” zijn „particulier minjan”, en had hij zijn tenten in de residentie opgeslagen. De wettige weg bewandelend wendde hij zich nu officieel tot de Haagse kerkbesturen. Doch zonder resultaat.

Zelfs minder principiële lapmiddelen mochten hem niet baten. Zijn rechtskundig adviseur, de niet-Joodse advocaat Mr. Vintjens bleef zonder succes. Hirschel gooide het tenslotte op zijn gezondheid, die hem zou beletten des morgens vroeg ter synagoge te gaan en tevens verklaarde hij zich bereid zoveel te betalen als parnassijns oirbaar achtten voor het deel aan de geldofferingen ter synagoge, waaraan hij zich — door niet aanwezig te zijn — zou ontrekken.

Het hielp hem niet. Ondanks het gunstig advies van Opperrabbijn Lehmans (Rebbe Lemmel) werd, mede door steun van de Hoofdcommissie, op 25 december 1825 het houden van aparte godsdienst-oefeningen aan Hirschel Lehren verboden. En toen deze zich aan dat verbod niet stoorde werd hij 28 maart 1826 beboet.

Er volgden requesten aan de minister van Eeredienst en zelfs een uitvoerig schrijven aan de koning. Het minjan bleef verboden. De „Lehrensche secte” (aldus is de betiteling in de officiële stukken) ging nochtans voort met haar activiteiten. Gesteund als zij later nog werd door de fanatieke Haagse parnas Jacob de Pinto, die in 1834 met veel moeite werd geëlimineerd. In dat jaar is het uit met het „sectarisme”, het woord dat bewust herinnert aan de overeenkomsten tussen Hirschel Lehrens werkzaamheid en dominee De Cock en de zijnen, die eveneens tevergeefs beweerden, dat niet zij de weglopers waren! Wat hielpen hier argumenten? De grondwet van 1815 beschermde toch alleen „bestaande” kerkgenootschappen. De messen van de verlichte Joodse advocaten waren scherp geslepen en de snit, die ze sneden, paste beter bij de mode van de tijd.

Lezen wij de stukken dan gaat het eigenlijk niet eens om zulke gewichtige vraagstukken. Wij zijn aanvankelijk geneigd om, naar Miskotte’s formulering, te spreken — ook hier — van een „menging van eeuwigheidsernst, karabijnen en harde

26