Erfenis der emancipatie

ming als ook naar de structuur hunner reactie op het Jodendom, moeilijk zijn te plaatsen „in de lijst van hun tijd”. Kleinzoon van Arje Löb, achterkleinzoon van de Penei Jehosjoea, ontving Samuel nog van zijn vader een klassieke Rabbijnenopleiding. Toch vormde daarnaast ook het algemene weten voor hem niet een gesloten gebied. Reeds de vader, daartoe aangespoord door de Halberstadter Raw R. Tswie Hirsch, had zich bezig gehouden met astronomie. Onder Berisch’ latere leerlingen bevond zich R. Simon ben Naftali Waltsch, schrijver van Na’awe Kodesj (Berlijn 1786), dat handelt over Geometrie en Trigonometrie.

Samuel in Hannover geboren, trouwde later met een dochter van de Clever Raw Jacob Mozes Löwenstamm, met wie hij naar Amsterdam vertrok.

In 1802 Raw in Groningen, werd Samuel 5 jaar later in Leeuwarden benoemd, als opvolger van zijn zwager R. Jechiel Arje Löb Löwenstamm. In de Friese hoofdstad sprak hij Lodewijk Napoleon toe in het Frans. In 1815 werd hij Opperrabbijn van Amsterdam en nog later ook van Amersfoort.

Berenstein onderging zeer zeker de invloed van Aufklärung en Emancipatie. Hij was de eerste, die in het Nederlands preekte (1805). Tegen de — onder Mendelssohns invloed staande — bijbelvertaling van het Opperconsistorie verweerde hij zich niet; het gebruik van Mendelsohns vertaling vond hij geoorloofd voor de jeugd. De mannen van het Opperconsistorie (als J. D. Meijer en Carel Asser) achtten in 1812 Samuel de geschikte man voor „Grand Rabbin van het consistoraal arrondissement der Zuiderzee”. Hij behoorde tot de eersten, die „toga en bef” („de nationale geestelijke kleeding”) accepteerden.

Berensteins preken vertonen een wijsgerige inslag. Tussen de klassieke derasja en de moderne preek zocht hij nieuwe wegen. Hij gebruikt de kansel voor discussie over de nieuwe denkbeelden van de eeuw. In een preek (1832) noemt hij een door hem geschreven studie over „onderzoek des ouderdoms, handelende over de door ons aangenomene 13 gronden des Geloofs, de bovennatuurlijk schijnende wonderen en alle duistere plaatsen in den Bijbel”. Waar zijn ze gebleven, die manuscripten van een Amsterdamse Raw, die correspondeerde met de Duitse reformer Jacob-sohn en de handschoen opnam voor het Hebreeuws als taal van het gebed — niet slechts op grond van Halachische¹) overwegingen, doch mede omdat door het aanvaarden van het Duits „das Studium der hebr. Sprache vernachlässtigt werde”.

In 1832 noemt de Raw een „binnenkort door mij uit te geven werk, betreffende de gelijkstelling der Israeliten in alle burgerlijke regten”. Een rechtstreekse vermelding betreffende de door ons reeds genoemde, anonieme, brochure. De sfeer is die van de vorige eeuw. Een beetje slap, een beetje apologetisch, verlicht. Berenstein schrijft: „Vaderlijke liefde en vaderlijke ernst kenmerken deze wetten. Elke bepaling leidt ons tot bewondering van de Al wijsheid die ze gewrocht heeft. Zelfs in de voorge-schrevene straffen merken wij die liefderijkheid op, welk het welzijn van het geheele menschdom, even als van ieder mensch afzonderlijk, beoogt. Al de voorschriften des verheven Wetgevers strekken daartoe om te gelijk de welvaart en de veiligheid van de geheele zamenleving te handhaven, de harten der verdoolden te verbeteren en eene gunstige verandering van denkbeelden bij hen uit te werken. Die voorschriften zijn daarom bevrijd van al te groote gestrengheid welke slechts uit verachting van het menschdom en uit eigendunkelijke magt geboren wordt, ten allen tijde magte-loosheid en gebrek aan kennis verraadt, de wetten zelve ondragelijk en verachtelijk maakt, en tot afval en vertwijfeling voert. Integendeel verhoogen zij de waarde van het menschelijk hart, dat wel door gezonde redenen van de waarheid overtuigd, maar niet tot de deugd kan gedwongen worden. Waarheden en gevoelens hangen

24

¹

Halacha = wet, norm.