Erfenis der emancipatie

Maar Demburg blijft toch vóór alles de theologische theoreticus, in de zin waarin het Joodse Deutschtum dat kende. Anders dan de latere epigonen uit de lage landen, is Geigers leerling een filosofisch en filologisch geschoolde geleerde, die zeer bewust en kundig de grondslagen der Joodse religie aantast. Geigers favoriet behoort tot het geslacht der fervente Aufklärer, die (op het voetspoor van Moses Mendelssohn) ver waren gebleven van wezenlijk begrip voor historische ontwikkeling, zoals deze nog in de 18e eeuw door Leibniz was geponeerd. Geiger en zijn leerlingen wilden niet aanvaarden, dat iedere historische verschijningsvorm slechts naar haar eigen geest mag worden beoordeeld en niet mag worden getoetst (laat staan gewijzigd) dan alleen op de basis van haar eigen aard en karakter. Vreemd gebleven tegenover het innerlijke wezen van het Jodendom, begonnen mannen als Dernburg daarnaast Jodendom te identificeren met uitwassen van Joodse traditie en liturgie. Twijfelend aan een waarachtige regeneratie geloofden zij het Jodendom naar eigen smaak en inzichten te kunnen aanpassen aan de mode van tijd en omgeving. Daarbij dikwijls uitsluitend de nadruk leggende op ethische en religieuse momenten, die zich wel verdroegen met het rationalisme hunner generatie. „Die Religionsschriften des Judenthums enthalten darum nur in ihrem ermahnenden und geschichtlichen, oder wenn wir das Wort so weit ausdehnen dürfen prophetischen Teile, einige offenbarte Wahrheit; im Gesetze dagegen sind Formeln, welche entweder der Zeit schon verfallen sind, oder ihr doch verfallen werden”.

Demburg, gedurende die jaren in drukke correspondentie met Geiger heeft ernstige pogingen aangewend om het Amsterdamse Opperrabbinaat voor de ultra-Reform te reserveren. „Wij wensen — aldus een zijner kernachtige formuleringen — dat onze synagogen geen Sorbonne daarstellen mogen, waar men over de theses, in den morgenstond begonnen, tot den avond eens zomerdags bleef twisten.” Elders, waarschuwend tegen de invloed der Lehrens — die hem vreesden — op de keuze van de aanstaande Opperrabbijn: „Een kluizenaar zal U een kluizenaar als opperhoofd schenken”. Heeft Joseph zelf de functie geambieerd? Ónmogelijk schijnt het niet.

In Josts Israëlitische Annalen, waarvan hij een ijverige medewerker was en waarin hij o.m. een belangrijke biografie van Carel Asser publiceerde, wordt een zijner brochures in grote opmaak geannonceerd.

„Die Wahl eines Ober-Rabbiners zu Amsterdam ist für alle holländischen Gemeinden von der höchsten Wichtigkeit. Er ist Vorsitzer des Rabbinats-Collegiums; er hat die Aufsicht über alle isr. Religionsschulen im Lande; er leitet das Seminar, die Pflanzschule künftiger Geistlichen! Er hat also mittelbar Einfluss auf alle Gemeinden und auf alle ihre inneren Angelegenheiten, und dieser ist schon bedeutend durch die übergrosse Zahl der Gemeinde, welche unmittelbar unter ihm steht!

Sie ist aber auch an sich bedeutsam, indem durch sie in einer so grossen Gemeinde der Geist sich ausspricht und irgendwohin die Schale neigt. In Amsterdam stehen die Partheien einander sehr schroff gegenüber. Auf der einen Seite herrscht völlige Negation; für eine ziemliche Anzahl von Mitgliedern gibt es eigentlich keine Religion, keinen Gottesdienst, keinen Festtag — theilweise auch keinen Werktag! Alle solche sind in der israelitischen Gemeinde bloss, weil sie keiner Christlichen angehören!

Auf der ändern Seite ist des Positiven kein Ende. Alles was hier geschieht, erhält eine religiöse Form; ausser den schon stark in’s Leben eingreifenden Gebräuchen, belastet man sich mit besondern Feier- und Festtagen, hält noch abgesonderten Gottesdienst, häuft Gebete auf Gebete.

14