Erfenis der emancipatie

II

JOSEPH DERNBURG

Geigers voorpost te Amsterdam

Juist in datzelfde jaar 1834 komt naar Amsterdam een der gevaarlijkste propagandisten der Duitse Reformbeweging, Abraham Geigers vriend, de latere beroemde oriëntalist Joseph Dernburg. Te bedenkelijker werd zijn komst om de invloed, die hij in burgerkringen kon uitoefenen in zijn functie van gouverneur bij het rijke bankiersmilieu der Bischoffsheims, die tot ongeveer de afscheiding van België te Amsterdam verbleven. Zij waren vóór 1940 reeds lang verdwenen uit het geheugen van de Amsterdamse Joden, maar dat neemt niet weg, dat eenmaal deze Saint-Simonistisch ingestelde Joodse aristocraten een rol van betekenis hebben gespeeld. Van hen gingen invloeden uit, die een Gerrit de Clercq konden bekoren en hem konden inspireren tot zijn maatschappelijke denkbeelden. Niet alleen aan de geschiedenis van het wetenschappelijke socialisme hebben de Joden hun aandeel bijgedragen — ook aan die van het utopistische.

Dat Demburgs activiteit decennia lang onopgemerkt is gebleven, komt door zijn — begrijpelijke — angst voor te veel opspraak. Men onderschatte niet de felheid van de ultra-orthodoxe kring der Lehrens, die lang daarna invloed genoeg bezaten om het nog goeddeels orthodoxe proletariaat tegen nieuwlichters te mobiliseren. Het is zelfs niet onmogelijk, dat zijn beschermers (die hem misschien ook voor reformpropaganda naar Amsterdam riepen!) hem tot anonimiteit hebben verplicht. Een anonimiteit, die zo goed werd bewaard, dat zijn beide geruchtmakende brochures over het Amsterdamse Opperrabbinaat tot ver in de eeuw niet als zijn geestesproducten bekend waren! Eerst toen veel later, te Amsterdam, hij zich tegenover de bibliograaf Roest in een gesprek zich als de auteur bekend maakte, werd één facet duidelijk van Dernburgs reformistische activiteiten. Maar lang niet alles.

Uit zijn bijdragen aan Geigers Wissenschaftliche Zeitschrift — uit hetzelfde jaar 1838 kan worden gedistilleerd, hoe geprononceerd de oriëntalist zich voor zijn ideeën inzet. Uit de genoemde brochures én uit deze artikelen blijkt, dat de liturgische problematiek, hoezeer hij ook heftig uitvalt, hem slechts als bijkomstig voorkomt.

Zeker, hij is niet mals in zijn aanval op het decorum van de dienst. „Parnassijns en kerkeraden van Amsterdam! Gij roept om iederen dag het gekraai van het heerlijkste gebed, het Sjir Hajichud te ondersteunen, de weesjongens op, ja zelfs, om op het Purimfeest ex officio den Haman te kloppen,*) verstout gij U eenige dier arme weeskinderen op den Almemor¹) te plaatsen, opdat zij officieele getuigenis geven van Uwe verstandsverbijstering.’

13

¹

Almemor = verhoging in de Synagoge.