Erfenis der emancipatie

getuige het geval Zalt-Bommel, waar in 1826 niet minder dan drie gezinnen (waaronder de met Karl Marx verwante familie Philips) tezamen tot het Cristendom overgingen — ruim 20 personen! Hoewel in bepaalde gevallen een wetenschappelijke analyse van een doop-casus van principiële gezichtspunten dient uit te gaan, kan voor de hele eeuw — zonder risico — als totaaloordeel worden uitgesproken, dat de doop het assimilatieverschijnsel bij uitnemendheid was en bleef. Naar buiten gemakkelijk geaccepteerd, naar binnen door de kern der Jodenheid ten diepste verfoeid. De problematiek van het volk in ballingschap deed van nature een minachting ontstaan jegens de „mesjoemad” ¹, die verraad had gepleegd tegenover het volk. Hier ligt de verklaring van de ongewoon felle strijd tegen de zendelingen in het Amsterdamse Ghetto, waar in 1858 zelfs een moordaanslag werd gepleegd op de — van Joodse afkomst zijnde — zendeling Schwartz. Soms liep de massa te hoop om een gedoopte Jood letterlijk te stenigen.

Groter succes dan het Amsterdamse proletariaat blijkbaar bood, vonden de zendelingen bij de burgers, wier Zukunft (om het spottende woord uit Duitse kringen te citeren) letterlijk „auf dem Wasser” lag. Menige toekomst was inderdaad slechts mogelijk als men ,,de” stap wilde doen. Niet ieder was zo fier als de rebbe-zoon Izak van Deen — de eerste Joodse Hoogleraar in Nederland — die (vóór het zover was) iedere concessie van geloofsafval van de hand wees, zeggende: „Wat zou er van de achterblijvenden worden, als de meer begaafden weggingen”. Er waren er inderdaad die volhielden, om veelal imponderabiele bindingen. Maar van hen waren de meesten toch ook al weer niet geneigd om zo maar de traditie voort te zetten. Een eigenaardig — hoogst boeiend — spel van „geven en nemen” begon, met als inzet de waarde van een Jodendom, dat pasklaar moest worden gemaakt naar de eisen van de tijd.

Er had tussen 1815 en 1840 al het nodige plaats gevonden. Het nationaal-religieuze — de gehele Jood omvattende — cultuurgoed, was door Sefardiem en Asjkenaziem reeds lang teruggedrongen van zijn eerste stelling.

Sinds de „Hulde aan Holland” van Salomon Jacob Cohen uit 1814 en de „Eil hen zeghenwensch haan de birgers von Hamsterdam, hen hook vhoor halle hingezetenen van Nederland; door heen vaderlandsche hisraëliet” was Neerlands Israël op het pad der cultuur-assimilatie verder geschreden. 1830 had de mogelijkheid gegeven tot het aantrekken van Nederlandse uniformen. Een golf van geestdrift had ook de Joden bezield. Jonas Daniël Meijer, schreef in datzelfde jaar 1830 zijn „Two letters in answer to the objections urged against Mr. Grants bill for the relief of the Jews”, waarin hij — dankbaar object van alle assimilanten vóór en na hem — verslag geeft van de Joden, die het in Nederland inmiddels al ver hebben gebracht. Er was geen vuiltje aan de lucht. Men kon zich onder het genot van een Goudse pijp bezig houden met de vraag, wat of er van het oude Jodendom nog bruikbaar was in deze schone wereld en wat niet. Vooral het laatste! Als het — ook Hebreeuwse — gezang om de citadel en de tiendaagse veldtocht is verstomd, worden in Amsterdam de symptomen merkbaar van een — onder Duitse invloeden staande — groeiende neiging tot interne reorganisatie van het Jodendom. Terwijl de externe twisten over de vorm van het Kerkgenootschap bundels statuten in het leven roepen, wordt de vraag naar het wezen van de religie in brede kringen steeds heftiger gesteld.

Te riskanter omdat — na de dood van Berenstein — noch de Amsterdamse Gemeente en nog minder de ressortale hoofdsteden beschikten over een bewuste leiding. Ettlinger — de grote Raw van Altona — had het rectoraat geweigerd. Zijn

11

¹

mesjoemad = bekeerling