Vught, dertien maanden in het concentratiekamp

een ruwe stem verlossing. „Los, los, die Barakken ein, los, los!" Het gezang houdt direct op. Enkel het wegstervende kindergehuil is nog te horen. Dan wordt het rustig, de maan schijnt vriendelijk door de barakvensters naar binnen, maar de gevangenen zien het niet. In hun hoofden woedt alleen de vraag: „Hoe lang nog?" en „Wat staat ons nog te wachten?"

Een paar bedden verder dan Louw ligt een man, die gearresteerd is wegens hulp aan joden. Hij heeft de Duitsers altijd gezien als mensen, die ook gedwongen worden om te doen, wat ze niet plezierig vinden. De haat, die anderen hun schijnen toe te dragen, heeft hij nooit kunnen begrijpen. Doch nu hij zelf meemaakt hoe ze uit louter lust de mensen afbeulen, kan hij geen weerstand bieden aan de stem in zijn hart, die om wraak schreeuwt. Wel is er nog iets in hem, dat zegt: alles heeft zijn oorzaak en aan de rotheid der Duitsers zijn we allen medeschuldig. Doch een sterkere drang overheerst het. Waarom nog goed te denken over hen, die niets meer met mensen gemeen hebben en zich van de allerprimitiefste menselijke wetten niets aantrekken? Zijn ze niet waard, dat ze met wortel en tak uitgeroeid worden? Zo denkend ligt de man in zijn bed te woelen, de opstandigheid laait fel op in zijn gepijnigd hoofd. Hij vergeet, dat ergens de kringloop van haat doorbroken moet worden om de mens niet altijd als slaaf van zijn hartstochten te doen lijden. Ook denkt hij er niet aan, dat, mits ieder zó zwaar gestraft werd voor hetgeen hij in zijn leven tegen zijn medemens misdeed, er geen levend mens meer op aarde zou zijn. Van de vraag, wie de zwaarste misdadiger is: hij, die door ellende misvormd, zijn medemens doodslaat, of hij, die medeschuldig is aan die misvorming, heeft hij zich immers nooit iets aangetrokken. Ach, misschien is het ook wel beter zo. De haat is op het ogenblik een goede stimulans om zich tegen moedeloosheid te verzetten. Consequente uitvoering van executie der oorlogsmisdadigers en heropvoeding (zonder haat) van het Duitse volk is de enige mogelijkheid om tot verbetering te komen.

Een rij verder ligt iemand, die zijn hele leven de dupe is geweest van de hebzucht zijner medemensen. Nu hij voor diefstal gearresteerd is, denkt hij alleen aan eigen behoud. Ner-