Vught, dertien maanden in het concentratiekamp

geeft zegt hij voor het eerst een paar woorden achter elkaar: „Dat hout is taai.” Nu vat Henk de koe bij de horens, „heb je meer klompen uitgesneden ?” „Ja,” bevestigt de man met een zekere trots. „Vroeger als jongen.” Pauze. Nog wil het gesprek niet vlotten. Maar na een half uur experimenteren met vraag en wederwoord is de kringloop van verwarde gedachten doorbroken en vloeit een regelmatige woordenstroom gelijk een fijn straaltje water over een dijk. Het achter haar aanstromende water neemt steeds meer zand mee. Wat een brede geul doet ontstaan. Een op één punt vastgelopen geest is uit de richting van het overheersende angstcomplex ontketend. De woorden vliegen gejaagd achter elkaar zijn mond uit. „Een bed, een ijzeren bed, wil ik nooit meer zien. De eerste dag, die ik in het kamp meemaakte, leerde ik een joodsen man kennen, die door zijn zachtmoedigheid mijn vriendschap won. Hij was altijd even gelijkmatig gestemd. Ernstig en vol vertrouwen ging hij zijn weg. Voor ieder had hij een vriendelijk woord en praatte nooit over eigen leed. Toch kwam ik te weten, dat hij in Den Haag woonde en zijn vrouw en kind nog ondergedoken waren. Bij toeval was hij in de klauwen van de Duitsers terecht gekomen. Op een dag gebeurde het. Wij liepen samen achter onze barak te wandelen, toen we voor ons een man door een SS-post, die achter het prikkeldraad op wacht stond, hoorden aanspreken: „Hé jood, kom hier!” Instinctief bleven wij staan en zagen, hoe de man op de post toeliep. Toen hij het prikkeldraad genaderd was, klonk een droge knal en voor onze ogen sloeg hij tegen de grond. Wij stonden als vastgenageld op onze plaats. De bevelende stem van den Hollandsen SS-man bracht ons echter tot bezinning. Onze eerste aandrang was weg te lopen, doch we waren te laat. De soldaat kwam met zijn geweer op ons gericht dichter bij. „Los, pak op dien vent. Eén aan zijn poten, de andere onder z’n armen. De barak in, met hem.” We haastten ons om het bevel na te komen. Toen we echter het prikkeldraad genaderd waren, verwachtten we niet anders dan ook dood geschoten te worden. Deze vrees bleek echter ongegrond. Zodra we den dode in de barak op zijn bed hadden neergelegd, brak mijn vriend in een huilbui uit. Ik was