De ondergrondse

overwinnen. Op deze zinnebeelden van de nazi-waan wilde Koch voor de wereldbeweging de hand leggen. Clandestien, dat wil zeggen zonder iemands toestemming te vragen, maar niet illegaal, omdat hij niet zou weten van wie die toestemming moest komen. Die bunkers behoorden aan geen mens. Men had ze aan het eind van de oorlog overal in het land gevonden en de meeste na een poosje opgeruimd of er, bij uitzondering, een bestemming aan gegeven. De andere waren blijkbaar overgelaten aan de tand des tijds, die nog heel wat te knagen zou hebben eer de laatste verdwenen was.

Koch zou ervoor zorgen dat hier althans de tijd zijn werk niet zou volbrengen. Dit met destructieve bedoelingen gebouwde complex zou aan een reusachtig opbouwwerk dienstbaar worden gemaakt. Hij bleef er even naar staan kijken, gelijk een veldheer naar zijn nieuwe hoofdkwartier. Vijf onderkomens. Eén voor de opperste leiding, één voor het personeel, één als archiefruimte. Voor de overige twee wist hij niet zo gauw een bestemming te vinden, maar dat kwam later nog wel. Bovendien stonden die twee enigszins apart, terwijl de andere drie vlak naast elkaar op een grote duintop waren gebouwd, misschien honderd meter achter de zeereep. Een ideale plaats, onopvallend te bereiken, niet alleen over land, maar eventueel ook vanuit zee. Koch probeerde het geluid van de branding op te vangen, maar er was hier op deze stille dag niets van te horen. Bij zo’n weersgesteldheid kon men zonder bezwaar kleine boten op het strand zetten, ’s nachts natuurlijk. Koch had een relaas gelezen van de invasie aan de Normandische kust, in 1944. Terwijl hij op het duin heen en weer stapte - niet zonder moeite, want hij moest telkens zijn stok uit de grond trekken - herinnerde hij zich de beschrijving van de vaartuigen die de eerste bevrijders aan land hadden gezet. Amfïbieschepen, door vernuftige geesten uit

80