Voordat ik het vergeet

gesteld, valt steeds weer de vermelding op: 'de gearresteerde zegt dat hij om persoonlijke redenen naar Zwitserland wilde, maar het is duidelijk, dat hij naar Engeland wil om dienst te nemen.' Ik zie het gezicht voor me van een confectionair, Lodewijk de Groot. Met zijn vrouw werd hij naar de Hollandse Schouwburg gesleept. Met hun tweeën wisten ze, over het dak van de schouwburg klimmend, te ontsnappen. Hij sloot zich aan bij de groep Vorrink, herbergde geheime agenten uit Londen en onder de vloer van het huis zat een depot wapens samen met hem ondergedoken.

Ik zie twee Joodse alleenwonende vrouwen, zusters. Saar en Joe, dochters van de onvergetelijke Wolf Lelie. Op een dag meldde zich een man bij hen, die kon bewijzen dat hij door de regering in Londen werd gestuurd. Zij gaven hem onderdak; vele weken lang.

Van sommigen dezer helden kennen we de namen. Van Sieg Vaz Dias, van Jaap Nunes, van Ton Biallosterski, van Leo Frijda, van Hans Katan. Van de meesten zijn de namen en het heldendicht van hun leven slechts te vinden in archieven. Nu ik over de bevrijding moet schrijven en mijn gedachten in het gelid heb gezet, ontdek ik, dat ze vele malen van gedaante veranderd is. Tot voor enkele jaren bleven twee gezichten overheersen: de weemoedige droefheid, en ook het eerste beeld: de vrijelijk waaiende vlag en de luidruchtige mensen. Maar er is een derde gezicht bij gekomen: het gezicht van de bekende en onbekende helden, die geen 'machteloos meelij' vroegen, omdat ze sterk waren: Joodse Nederlanders en niet-Joodse Nederlanders. 'En in de dood zijn zij niet gescheiden.'