Die-en-die is er nòg ...

Tegen het vallen van de avond heb ik mijzelf met de moed der vertwijfeling gedwongen tot een wandeling over de brede weg, die dwars tussen die steenhopen doorloopt. ״De Straat der Helden" leest men op het naambordje. Het was er doodstil.

Eén ondeelbare seconde was het mij te moede, alsof ik het gerucht hoorde van duizenden stemmen, het geschuifel van vele voeten. En ik verbeeldde mij, dat ergens de woorden weerklonken, die Mozes hoorde, toen hij bij het brandende braambos stond:

״ .. . trek uwe schoenen uit van uwe voeten; want de plaats, waarop gij staat, is heilig land." Er waren, toen in 1946, nog maar een paar Joden in Warschau over. Met een van hen had ik een gesprek. We zaten bij elkander, als treurenden. ״Dit is de plaats van het grootste heldenfeit in de menselijke geschiedenis," zei ik, zonder overtuiging. Ik, de man uit het Westen.

De moede man tegenover mij haalde de schouders op. ״Ik ben er bij geweest," vertelde hij. ״Ik ben een van de paar Joden, die op het laatste ogenblik door een riool konden ontsnappen ... Ik zal U een anecdote vertellen, ja een mop .. . lacht U niet, U kent de geschiedenis nog niet. Het was een parabel, die men elkander in het ghetto vertelde, toen de kanonnen van de Duitsers de muren van Nalewki deden instorten. Hoor! De laatste dag van de opstand zijn nog twee Joden over. Ze weten, dat hun einde elk ogenblik kan komen en ze troosten elkander in de benauwenis. De een zegt: ,Over een paar minuten is alles achter de rug. Dan zijn we uit ons lijden verlost, dan zijn we boven bij God.' De ander kijkt hem grimmig aan en zegt: ,Wat zou ik lachen, als ze ons ook daarmee bedrogen hebben'."

59