Kippesoep was ondenkbaar zonder saffraan

leven deelnamen, maar aan de andere kant: als ze hun belasting betaalden, niet gemengd huwden en tezijnertijd op een joodse begraafplaats werden begraven vond men dat al voldoende.

Wij woonden zelf niet in het ghetto, maar ietsje erbuiten. Desondanks waren we in Den Haag wel een centraal punt, want mijn vader had het hoofdagentschap van het NIW en een joodse boekhandel annex winkel in joodse benodigdheden. Het eigenlijke beroep van mijn vader was boekbinder. De boekbinderij was in een bedrijfspand gevestigd, de winkel in joodse ritualiën was bij ons aan huis.

De artikelen kwamen van Joachimsthal. Die drukte zelf boeken, maar betrok ze samen met andere ritualiën ook wel uit Rusland, België en Polen. Om de drie maanden of om het half jaar - al naar gelang het zo uitkwam - kwam een van de twee heren Joachimsthal bij mijn vader om af te rekenen en de zaken te bespreken.

Mijn grootvader was met de winkel begonnen, mijn vader heeft het gedaan tot het uitbreken van de oorlog, ik heb nooit anders gekend.

Voor alle joodse benodigdheden kwam men bij ons. Als een joodse onderwijzer een kind opleidde voor een barmitswa en een tallis of tefilla wilde geven, betrok hij die van mijn vader. Er kwamen regelmatig mensen iets halen. Die had een tefilla nodig, die een chomesj, die een hafdole-kaars. Van alles. We hadden maar een beperkte sortering: één soort tefilla, één soort chomesj, dat wil zeggen de één met een iets mooiere band, de ander iets minder mooi uitgevoerd, een paar soorten tallit, van iets dikkere wol of een beetje dunnere, wat mooier of wat minder mooi. Dat was het enige verschil. Modes bestonden er niet. Maar dat gaf niets. De mensen hadden nog niet zulke hoge eisen.

Omdat wij de enigen waren in Den Haag die dergelijke zaken verkochten kwam heel joods Den Haag bij ons. En door het NIW èn doordat wij ieder jaar de kalenders en de loeachs verkochten kwam ik zelf bij alle joodse gezinnen. Iedere drie maanden ging ik op de fiets bij alle joodse Hagenaars vijfendertig centen ophalen voor het NIW. In ieder gezin werd dat toen gelezen. Vijfendertig cent was veel voor die dagen.