Waar wij ballingen zijn

De joodse achtergronden van A. van Collem 1858-1933

I

Onbenullig bleef sedert de jaren twintig - van de zijde der joden - de studie over hun aandeel aan de Nederlandse literatuur. Wie Siegfried van Praags De Westjoden en hun letterkunde sinds 1860 (Amsterdam, 1926) vergelijkt met de ‘Juden in der Deutschen Lite-ratur’, Gustav Krojankers vier jaar eerder uitgegeven bundel (Berlin, 1922), wordt getroffen door een verschil, dat met ‘verschil in niveau’ niet eens is aan te geven. En dan te bedenken dat van Van Praags luttele, kleine pagina’s voor Nederland er nauwelijks 30 overblijven, terwijl Krojankers forse editie alleen al voor het Duitse taalgebied tot 359 bladzijden komt. Dat heeft niet alleen te maken met het grote onderscheid in prestaties.

Het aandeel der joden aan de Duitse cultuur is zeker imponerend geweest. Essayistische benadering hunner - ook literaire -scheppingen raakt de wereld. In Krojankers boek schreef Max Brod over Kafka, Martin Buber over Alfred Mombert. Komen namen naar voren van Albert Ehrenstein, Alfred Döblin, Jakob Wasser-mann, Miximilian Harden, Elugo von Hofmannsthal, Else Lasker-Schüler en vele, vele anderen. En toch is dat voor ons niet het kenmerkende. Want ook de Nederlandse literatuur kent dichters als Isaac da Costa, A. van Collem, Jacob Israël de Haan en Herman van den Bergh. Maar in het cultuurhistorisch patroon van Siegfried van Praag kwamen drie daarvan niet eens voor behandeling in aanmerking. Want - aldus deze publicist - ‘Slechts door over joden en joodsche problemen te schrijven, kan hij (de auteur) zich speciaal als jood doen gelden. Alles, wat hij tot uiting wil brengen, moet hij joodschen vorm geven, want anders zal de kunst, die hij schept,