De zoon van een gazzen

Dit zijn de dagen van scheiding, die ik thans beleef. En moeilijk valt mij het heengaan van de Dichters, ouderen en jongeren, met wie ik zooveel jaren in liefde en vrede heb samengeleefd. Zeker, ik hoop nog wel eens in Holland weder te komen. Maar dat zal als een gast zijn. De innige verhoudingen worden thans ontbonden. En ik overdenk, wat mijn leven als Dichter van Holland is geweest. En ik spreek daar nu niet over, om de aandacht te vestigen op mij zelven en op mijn werk. Maar het bijzondere is altijd het bijzondere van het algemeene. En wat ik genoten heb en geleden en gedaan, dat is een bijzondere, persoonlijke vorm, van wat een Joodsche jongen van mijn aard en aanleg, in mijn land en in mijnen tijd kon genieten, lijden en doen.

Het zijn woorden van Jacob Israël de Haan uit het feuilleton Heengaan uit Holland, dat - als eerste van een befaamd geworden serie - in het Algemeen Handelsblad verscheen. Wij schrijven dan 1919 en de jeugd van de dichter ligt reeds ver. Maar de zuiverheid van zijn door tucht bedwongen proza liegt ook hier niet. Wat hij genoten heeft èn geleden èn gedaan, dat alles werd bepaald door de facetten en in dit geval zelfs zeer speciale van een geheel apart patroon: het Jodendom. En dit dan verstaan als een geheel van inhouden en voorstellingen, die een Joods individu nimmer ongemoeid kunnen laten. Zeker niet de zoon van de Zaanse gazzen.

Onoverbrugbaar is de afstand tussen de lieve jeugdherinneringen van Carry van Bruggen en de werkelijkheid van de grote misjpoche van Izak de Haan en Betje Rubens. De welhaast ondragelijke realiteit van een al te zwaar bevochten ambt had niet nagelaten haar invloed te doen gelden op een gezin, dat van de schamele guldens, die de rebbe naar huis bracht, nauwelijks kon bestaan. Zeker ook gezien de hogere eisen, die het orthodoxe Joodse leven nu eenmaal stelde. Izak de Haan werd een van de felle vechters voor betere sociale voorwaarden van de Nederlandse Mediene-rebbes en als zodanig een vaak met spanning aangehoorde spreker op de vergaderingen van de Vakvereniging van Joodse Godsdienstonderwijzers, Achawa, die tegen het eind der vorige eeuw werd opgericht.

In de kringen der hooggezeten Rabbijnen werd hij met een woordspeling

41