Rationalisme, Romantiek, Risjes

-57-

Literatuur: Voor Beets verwijs ik naar mijn artikel BEETS OVER DA COSTA in LEVENDE TALEN, juni 1957 (323/325).

De nalatenschap van Haverschmidt bevindt zich in de bibliotheek van de Maatschappij der Ned. Letterkunde te Leiden. Dr. A.A. van Rijnbach bezorgde een inventaris, die is afgedrukt in haar HANDELINGEN 1930-193% 1932/1933. Hans van Straten (NAGELATEN SNIKKEN, 1961 - een vermeerderde tweede druk in 1970) en R. Nieuwenhuis (DE DOMINEE EN ZIJN WORGENGEL, 1964) hebben daaruit geput. Ook de door mij in de discussie gebrachte stukken zijn daaraan ontleend.

De biografie van Joh. Dyserinck (1908) was - mede door zijn anecdotische inbreng voor ons van betekenis.

Volledigheidshalve noemen wij tenslotte:

S.E.E. van Gilse, DE FIGUUR VAN F.H., 1955 en Ed. A. Serrarens, DE DICHTER-PREDIKANT F.H., 1955.

Het citaat uit Heines brief aan Moses Moser naar Friedrich Hirth, HEINRICH HEINE BRIEFE, I, Mainz 1950, 285. Vgl. ook deel IV (ERSTER KOMMENTARBAND), 138: "Mythos des ewigen Juden: Schon in den "Jüdischen Merkwürdigkeiten" von Johann Jakob Schudt (Frankfurt/Main 171^-1717» Bd, 1,

S. ^90 f.) wurde der "ewige Jude" als Symbol für das zur ewigen Wanderschaft verdammte jüdische Volk aufgefaszt» Die eigenartige sinnliche Vorstellung, die Heine von dem ewigen Juden besasz: der Saum oder die Spitze seines weiszen Bartes scheine sich wieder verjüngend zu schwärzen, wurde er sein Leben lang nicht los: sie zeigt sich in der "Stadt Lucca", im "Jehuda ben Halevy" und in den "Erläuterungen zum Doktor Faust."