Erfenis der emancipatie

I

PROBLEEMSTELLING

De historiografie van de Joden in Nederland is een product van de Emancipatie. Een van de voornaamste gevolgen hiervan bleef de onevenredig grote belangstelling van alle op dit gebied actieve scribenten voor uitwendige verschijnselen der Joodse groep. Aan Jodendoms-gtschiedenis werd nauwelijks aandacht besteed.

De beide groepen, die min of meer gepredisponeerd schenen op dit gebied baanbrekende arbeid te verrichten, waren eo ipso daarin niet geïnteresseerd. Voor de orthodoxie was de band met de grote Joodse geschiedenis zó inhaerent aan de allesoverheersende sfeer van het wettische dadenleven, dat er geen aandacht overschoot voor de — naar de richting van een eeuwenlange traditie — toch altijd onbelangrijke locale historie. Voor de andere door ons bedoelde groep, de Zionisten, geldt in wezen eenzelfde motief. Hun ideaal, dat der uiteindelijke verlossing uit de landen der ballingschap, schiep van te voren een onoverbrugbare kloof tussen een groot-Joodse toekomst en een „verengd” verleden in de toevallige landen der diaspora.

Zó kon het gebeuren, dat er tot de dag van vandaag geen monografie verscheen over de evolutie van het Jodendom in Nederland gedurende de vorige eeuw. Er overheerste in brede kringen zelfs de mening, dat met name de periode tussen 1815 en 1860 volstrekt onbelangrijk moest worden geacht. Zó sterk was na 1862 de overheersende figuur van Dr. Dünner geworden, dat het alle Joodse beoordelaars (in feite: allen bewonderaars van de grote Raw, die zij verafgoodden!) op den duur moest voorkomen, dat er vóórdien nauwelijks sprake was geweest van belangwekkende gebeurtenissen, die een historisch onderzoek lonend zouden kunnen maken. Dünners komst was de caesuur bij uitnemendheid. Wat vóór hem was geschied, was in de jaren, dat schrijver dezes aan het Seminarium studeerde, reeds volledig legende geworden.

Deze legende te ontrafelen, was de voornaamste taak, die wij ons stelden. Het beginpunt van ons onderzoek vormde de leerschool der Rabbijnen zelf, die onder Dünners strakke en straffe leiding wel een geheel andere toekomst tegemoet ging, dan velen vóór 1860 voor mogelijk hadden gehouden.

Het Nederlands Israëlitisch Seminarium uit het vóór-Dünnerse tijdvak, was een onderwijs-instituut dat zwaar gebukt ging onder het dualisme der Emancipatie. Een om zijn naakt bestaan worstelend Jodendom, dat in Nederland de stuwing ontbeerde van een aanvaardbaar leiderschap en zeer zeker ook de gerichtheid van Joodse levensidealen, vocht een ware doodsstrijd met een van innerlijke onzekerheden vervuld Israëlitisch burgerdom, dat zich nu (nog) Joods liet noemen, doch daarstraks aan dat Jodendom geen normatieve postulaten meer ontleende. Dat Mr. S. P. Lipman, president-curator zich in 1852 liet dopen, is één van de meest macabere incidenten uit de historie van het Jodendom in Nederland gedurende de 19e eeuw. Mocht ooit van Joodse zijde een tegenhanger worden gecreëerd van Gerard Broms Romantiek en Katholicisme, dan zal het beeld van Lipman daarin althans iets critischer moeten worden belicht, dan door genoemde hoogleraar in

7